Zgodnie z treścią art. 39 ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, formami rodzinnej pieczy zastępczej są:
- rodzina zastępcza:
- spokrewniona,
- niezawodowa,
- zawodowa, w tym zawodowa pełniąca funkcję pogotowia rodzinnego i zawodowa specjalistyczna;
- rodzinny dom dziecka.
Rodzina zastępcza musi zapewnić dziecku całodobową opiekę i wychowanie. To z kolei oznacza traktowanie małoletniego w sposób sprzyjający poczuciu godności i wartości osobowej, zapewnienie mu dostępu do przysługujących świadczeń zdrowotnych, kształcenia, a także wyrównywanie braków rozwojowych i szkolnych. Rodzina zastępcza musi także rozwijać uzdolnienia i zainteresowania dziecka, zaspokajać jego potrzeby emocjonalne, bytowe, rozwojowe, społeczne oraz religijne, zapewniać ochronę przed arbitralną lub bezprawną ingerencją w życie prywatne dziecka, a także umożliwić kontakt z rodzicami i innymi osobami bliskimi. Jasne jest, że ten ostatni obowiązek może być zrealizowany wyłącznie, gdy rodzice podopiecznego są znani oraz gdy sąd opiekuńczy nie zakazał im kontaktu z dzieckiem. Rodzina zastępcza oraz prowadzący rodzinny dom dziecka współpracują z ośrodkiem adopcyjnym, koordynatorem rodzinnej pieczy zastępczej i organizatorem rodzinnej pieczy zastępczej. Ma to na celu oczywiście sprawowanie kontroli nad działaniami podejmowanymi przez rodzinę zastępczą i ochronę dobra dziecka.
W praktyce wykonywanie omawianej pieczy odbywa się na terytorium Polski. Niekiedy jednak może być ona realizowana poza terytorium RP – wymaga to wówczas uzyskania zgody właściwego starosty. Taka sytuacja może zdarzyć się, gdy opiekunowie zechcą wyjechać wraz z dzieckiem na kilka miesięcy do innego kraju. Warto przy tym pamiętać, że sprawowanie pieczy zastępczej nad dzieckiem może być czasowo powierzone, za zgodą starosty, rodzinie zastępczej, którzy nie zamieszkują na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, w przypadku gdy rodzina zastępcza sprawuje pieczę zastępczą nad rodzeństwem tego dziecka.
Wykonywanie pieczy w omawianej formie wiąże się niewątpliwe z określonymi wydatkami, szczególnie jeśli opieka dotyczy kilkorga dzieci. Ustawodawca mając na uwadze potrzeby finansowe rodzin zastępczych, dokładnie określił na jakie wsparcie w tej materii mogą one liczyć ze strony państwa. Zgodnie z art. 80 omawianej ustawy, rodzinie zastępczej na każde umieszczone dziecko przysługuje świadczenie na pokrycie kosztów jego utrzymania, nie niższe niż kwota:
- 660 zł miesięcznie – w przypadku dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej spokrewnionej;
- 1000 zł miesięcznie – w przypadku dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej zawodowej, rodzinie zastępczej niezawodowej.
Jeśli wychowywane przez nas dziecko otrzymuje regularne kwoty pieniężne, świadczenia przyznawane rodzinom zastępczym ulegają pewnej modyfikacji. Wysokość świadczenia pomniejsza się o kwotę nie wyższą niż 50% dochodu dziecka, nie więcej jednak niż o powyższych 80% kwot. Za dochód dziecka uważa się otrzymywane alimenty, rentę rodzinną oraz uposażenie rodzinne. Zmiany wysokości dochodu dziecka w okresie pobierania świadczenia nie wpływają na wysokość tego świadczenia, jeżeli łącznie nie przekroczyły 10% dochodu dziecka, uwzględnionego przy ustalaniu jego wysokości. W przypadku gdy zmiany wysokości dochodu dziecka łącznie przekroczą 10% dochodu dziecka uwzględnionego przy ustalaniu wysokości świadczenia, odpowiednio rodzina zastępcza lub prowadzący rodzinny dom dziecka informuje o zmianie wysokości dochodu dziecka organ, który przyznał świadczenie. Warto także zaznaczyć, ze rodzinie zastępczej na dziecko legitymujące się orzeczeniem o niepełnosprawności lub orzeczeniem o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności przysługuje dodatek nie niższy niż kwota 200 zł miesięcznie na pokrycie zwiększonych kosztów utrzymania tego dziecka. Rodzinie zastępczej zawodowej na dziecko umieszczone na podstawie ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich przysługuje dodatek nie niższy niż kwota 200 zł miesięcznie na pokrycie zwiększonych kosztów utrzymania tego dziecka.
Oprócz świadczeń przeznaczanych na konkretne potrzeby wychowanka, rodzice zastępczy mają prawo do swoistego rodzaju pensji. Rodzinie zastępczej zawodowej oraz prowadzącemu rodzinny dom dziecka przysługuje wynagrodzenie nie niższe niż kwota 2.000 zł miesięcznie. Rodzinie zastępczej zawodowej pełniącej funkcję pogotowia rodzinnego przysługuje wynagrodzenie nie niższe niż kwota 2.600 zł miesięcznie. Ustalając wysokość powyższego wynagrodzenia bierze się pod uwagę w szczególności kwalifikacje, szkolenia i oceny rodziny zastępczej zawodowej oraz prowadzącego rodzinny dom dziecka.
W przypadku gdy rodzina zastępcza nie wypełnia swoich funkcji lub wypełnia je niewłaściwie, starosta zawiadamia właściwy sąd. Jednocześnie wszystkie nienależnie pobrane świadczenia pieniężne podlegają zwrotowi łącznie z ustawowymi odsetkami przez osobę, która je pobrała. Za nienależnie pobrane świadczenia pieniężne uważa się świadczenia:
- wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie albo wstrzymanie wypłaty świadczenia pieniężnego w całości lub w części;
- przyznane lub wypłacone w przypadku świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą te świadczenia;
- wypłacone bez podstawy prawnej lub z rażącym naruszeniem prawa, jeżeli stwierdzono nieważność decyzji przyznającej świadczenie pieniężne albo w wyniku wznowienia postępowania uchylono decyzję przyznającą to świadczenie i odmówiono prawa do tego świadczenia.
