Opieka ma charakter ochronny, funkcjonuje, bowiem dla ochrony interesów poddanego opiece. Opieka, jaki piecza nad osobą małoletniego oraz nad jego majątkiem. Należy wspomnieć że opiekun jest zawsze przedstawicielem ustawowym pupila ( osoba fizyczna) oraz że czas trwania opieki jest trwały tzn. nie dotyczy wykonania tylko jednej czynności po której opieka wygasa. Opieka jest stałym staraniem się o całość jego spraw. Na opiekę składają się przede wszystkim obowiązki opiekuna, jego "uprawnienia" mają charakter środków służących wykonywaniu tych obowiązków.1 Do podstawowych zasad przepisów o opiece należą:
• zasada dobra dziecka,
• zasada powszechności opieki,
• zasada państwowego nadzoru opiekuńczego.
Zasada dobra dziecka oznacza, że dobro to stanowi nadrzędne kryterium rozstrzygające o sposobie i kierunku stosowania przepisów o opiece. Do prawidłowego funkcjonowania opieki konieczne jest istnienie trzech zasadniczych organów opieki:
• organu zwierzchniego, orzekającego w sprawach opiekuńczych oraz sprawującego nadzór nad wykonywaniem opieki,
• organów pomocniczych, które stoją do dyspozycji organu nadzoru,
• organu bezpośredniego sprawowania opieki.
Opiekę ustanawia się w następujących wypadkach:
• rodzice dziecka nie żyją,
• rodzice dziecka są nieznani,
• rodzice dziecka nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych,
• rodzice dziecka zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej,
• władza rodzicielska została zawieszona,
• rodzice dziecka zostali prawomocnym orzeczeniem sądu karnego pozbawieni praw rodzicielskich lub opiekuńczych,
• oboje rodzice zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej lub ich władza rodzicielska została zawieszona w wyroku ustalającym pochodzenie dziecka.
Opiekę ustanawia sąd opiekuńczy, skoro tylko poweźmie wiadomość, że zachodzi prawny powód. Jeżeli dobro pozostającego pod opieką tego wymaga, sąd opiekuńczy wydaje niezbędne zarządzenia dla ochrony jego osoby lub majątku aż do czasu objęcia opieki przez opiekuna, w szczególności sąd opiekuńczy może ustanowić w tym celu kuratora.
Gdy wzgląd na dobro pozostającego pod opieką nie stoi temu na przeszkodzie, opiekunem małoletniego powinna być ustanowiona przede wszystkim osoba wskazana przez ojca lub matkę, jeżeli nie byli pozbawieni władzy rodzicielskiej. W braku takich osób sąd opiekuńczy zwraca się o wskazanie osoby, której opieka mogłaby być powierzona, do właściwej jednostki organizacyjnej pomocy społecznej albo do organizacji społecznej, do której należy piecza nad małoletnimi, a jeżeli pozostający pod opieką przebywa w placówce opiekuńczo-wychowawczej albo innej podobnej placówce, w zakładzie poprawczym lub w schronisku dla nieletnich sąd może się zwrócić także do tej placówki albo do tego zakładu lub schroniska.
W razie potrzeby ustanowienia opieki dla małoletniego umieszczonego w pieczy zastępczej, sąd powierza sprawowanie opieki, przede wszystkim:
• w przypadku umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej – rodzicom zastępczym,
• w przypadku umieszczenia dziecka w rodzinnym domu dziecka – osobom prowadzącym ten dom,
• w przypadku umieszczenia dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej typu rodzinnego – osobom prowadzącym tę placówkę,
• w przypadku umieszczenia dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej: socjalizacyjnej, specjalistyczno-terapeutycznej, interwencyjnej lub regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej – osobom bliskim dziecka
w terminie 7 dni od uprawomocnienia się postanowienia o pozbawieniu władzy rodzicielskiej.
