Pojęcie zachowku
Zgodnie z brzmieniem uregulowania kodeksowego zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Pojęcie nadużycia prawa
Według art. 5 k.c. nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.
W nauce prawa podkreśla się, iż obecne są dwie teorie nadużycia prawa. Mowa o teorii zewnętrznej oraz teorii wewnętrznej nadużycia prawa. Według pierwszej z nich osoba, która zachowuje się w sposób niezgodny z zasadami współżycia społecznego lub społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa wykonuje swoje prawo podmiotowe, jednakowoż nie może liczyć na ochronę prawną, gdyż jej zachowanie jest w danej sytuacji czynem niedozwolonym. Zgodnie zaś z drugą teorią działanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego lub społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa (a więc nadużywanie prawa) nie stanowi wykonywania prawa podmiotowego i nie mieści się w granicach treści tego prawa. Podniesiono trafnie, że przepis art. 5 k.c. oparty jest na teorii wewnętrznej, co oznacza, że w świetle jego postanowień nadużycie prawa nie jest wykonywaniem prawa podmiotowego, lecz działaniem nielegalnym (por. B. Ziemianin, Z. Kuniewicz, Prawo cywilne. Część ogólna, Ars boni et aequi, Poznań 2007, wyd. I, s. 63-64. Zobacz także podaną tam literaturę).
Zasady współżycia społecznego a roszczenie z tytułu zachowku
Norma art. 5 k.c. stanowi regulację wyjątkową, wskazującą na sytuacje, w których żądanie osoby, której formalnie przysługuje prawo podmiotowe (uprawniające do żądania określonego zachowania od innego podmiotu) nie będzie uznane przez system prawny za wykonywanie takiego prawa z uwagi na kolizję z innymi wartościami. Wśród tych wartości ustawa wymienia zasady współżycia społecznego. Pojęcie zasad współżycia społecznego jest definiowane najczęściej jako całokształt norm moralnych i obyczajowych obowiązujących w społeczeństwie (akceptowanych przez ogół członków społeczności). W orzecznictwie nie budzi obecnie wątpliwości to, że roszczenie o zachowek w konkretnym przypadku może być uznane za sprzeczne z przepisem art. 5 k.c. Jednocześnie akcentuje się, że odmowa zapłaty zachowku z powołaniem się na normy art. 5 k.c. może nastąpić tylko wyjątkowo, w szczególnie uzasadnionych przypadkach. Podkreśla się, że prawo do zachowku służy uczynieniu zadość – wynikającym z ugruntowanych w społeczeństwie norm obyczajowych czy moralnych – powinnościom majątkowym spadkodawcy wobec osób najbliższych (połączonych z nim najściślejszym stosunkiem pokrewieństwa lub węzłem małżeńskim). Przyjmuje się, że każda osoba ma, co najmniej moralny, obowiązek wspierania najbliższej rodziny, z czego wyprowadza się między innymi obowiązek pozostawienia korzyści ze spadku. Zachowek więc ma złagodzić skutki – odmiennych od ugruntowanego społecznie modelu – rozporządzeń majątkowych na wypadek śmierci, przyznając spadkobiercom ustawowym wierzytelność nawet wbrew woli spadkodawcy. Dostrzec należy, że spadkodawca wprawdzie może uprawnionego pozbawić prawa do zachowku przez wydziedziczenie, lecz ustawa wąsko określa przyczyny tego aktu (zob. art. 1008 k.c.). Istotne ograniczenie spadkodawcy w zakresie dopuszczalności wydziedziczenia stanowi dodatkowy argument dla przyjęcia, że zastosowanie art. 5 k.c. w odniesieniu do roszczenia o zachowek może nastąpić jedynie w szczególnie uzasadnionych przypadkach. Zwłaszcza wykładnia tej normy nie może prowadzić do obejścia ograniczeń wynikających z art. 1008 k.c. (por. uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 30 stycznia 2014 r., sygn. akt I ACa 799/13).
Podstawa prawna
Art. 5, art. 991, art. 1008 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz. U. z 2014 r., poz. 121).
Literatura
B. Ziemianin, Z. Kuniewicz, Prawo cywilne. Część ogólna, Ars boni et aequi, Poznań 2007, wyd. I.
Orzecznictwo
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 30 stycznia 2014 r., sygn. akt I ACa 799/13.
