Istota zapisu windykacyjnego
Zgodnie z normą art. 9811 k.c. zapis windykacyjny ustanawia się w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego. Spadkodawca może bowiem postanowić, że wskazana, oznaczona przez niego osoba nabędzie przedmiot zapisu już w chwili otwarcia spadku. Należy przy tym podkreślić, że brak jest przeciwwskazań, ażeby beneficjentami zapisu windykacyjnego było więcej osób, jak również brak jest przeszkód prawnych, aby spadkodawca rozdysponował w ten sposób cały swój majątek (por. A. Kidyba, E. Niezbecka (w: ) Kodeks cywilny. Komentarz, t. IV, Spadki, 2012).
Przedmiot zapisu windykacyjnego
Spadkodawca obowiązany jest – w sposób jednoznaczny – wskazać w testamencie, co jest przedmiotem zapisu windykacyjnego i że przedmiot ten zapisobierca nabywa z chwilą otwarcia spadku. W odróżnieniu od zapisu zwykłego, który stanowi rozrządzenie testamentowe zobowiązujące spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby, zapis windykacyjny może obejmować jedynie:
1. rzeczy oznaczone co do tożsamości, np. obraz autorstwa Vincenta van Gogha;
2. zbywalne prawa majątkowe, np. prawo własności;
3. przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne;
4. ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności.
Zapis windykacyjny może być jednak dotknięty sankcją bezskuteczności, jeżeli w chwili otwarcia spadku przedmiot zapisu nie należy do spadkodawcy albo był on zobowiązany do jego zbycia. Gdyby przedmiotem zapisu było ustanowienie dla zapisobiercy użytkowania lub służebności, zapis windykacyjny będzie bezskuteczny także wówczas, gdy w chwili otwarcia spadku przedmiot majątkowy, który miał być obciążony użytkowaniem lub służebnością, nie należy do spadku albo spadkodawca zobowiązany był do jego zbycia. Logicznym skutkiem takiej sytuacji będzie nienabycie przez zapisobiercę zapisu windykacyjnego. Skuteczność zapisu podlega zawsze ocenie na podstawie prawa obowiązującego w chwili otwarcia spadku (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z 7 lutego 2014 roku, sygn. akt III CZP 95/13).
Sankcją bezskuteczności nie zostanie objęty zapis windykacyjny obejmujący przedmiot należący do majątku wspólnego małżonków. Jak podkreślił Sąd Najwyższy w uchwale z 18 lipca 2012 roku (sygn. akt III CZP 46/12), zapis windykacyjny jest instytucją prawną, z której może skorzystać każdy spadkodawca, dlatego też nie można jej ograniczać wyłącznie do osób niepozostających w ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej. Tym samym sporządzając testament w formie aktu notarialnego, spadkodawca może postanowić, że oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu windykacyjnego, który faktycznie należy do majątku wspólnego małżonków.
Kogo można ustanowić zapisobiercą
Zapisobiercą windykacyjnym można ustanowić jedynie osobę, która posiada zdolność dziedziczenia. Do kręgu podmiotów, które mogą być spadkobiercami, a co za tym idzie – również zapisobiercami, należą:
1. osoby fizyczne żyjące w chwili otwarcia spadku;
2. dziecko poczęte, ale jeszcze nienarodzone;
3. fundacja ustanowiona przez spadkodawcę w testamencie;
4. osoby prawne, które istnieją w chwili otwarcia spadku.
Wskazanie w testamencie osoby zapisobiercy nie wyklucza możliwości uznania go przez sąd za niegodnego zapisu windykacyjnego. Uznanie niegodności następuje na wniosek złożony przez każdego, kto ma w tym interes prawny (np. spadkobiercę testamentowego), i powoduje pozbawienie zapisobiercy możności uzyskania korzyści, jaką jest przedmiot uczynionego zapisu.
Zapis windykacyjny a zastrzeżenie warunku lub terminu
Zastrzeżenie warunku lub terminu w zapisie windykacyjnym na gruncie unormowań art. 981 3 k.c. jest niedopuszczalne. Nie oznacza to jednak nieważności zapisu z mocy prawa. Ogólną regułą przyjętą przez ustawodawcę jest uznanie zastrzeżenia warunku albo terminu za nieistniejące, chyba że nieziszczenie się warunku lub nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku. Regulacja ta jest wyrazem obowiązującej w prawie spadkowym ogólnej zasady urzeczywistniania, w najszerszym możliwym zakresie, woli spadkodawcy w dysponowaniu majątkiem na wypadek śmierci. Niemniej jednak jeżeli z treści lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia zapis nie zostałby uczyniony, zapis windykacyjny jest nieważny. Nieważny ze względu na zastrzeżenie warunku lub terminu zapis windykacyjny wywołuje jednak skutki prawne zapisu zwykłego dokonanego pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu, chyba że co innego wynika z treści testamentu lub okoliczności. Oznacza to tyle, że spadkodawca może w testamencie w sposób wyraźny zastrzec wyłączenie możliwości traktowania nieważnego zapisu windykacyjnego jako zapisu zwykłego (por. A. Kidyba, E. Niezbecka (w: ) Kodeks cywilny. Komentarz, t. IV, Spadki, 2012).
Podstawa prawna:
Art. 927, art. 929, art. 9811, art. 9812, art. 9813, art. 9816 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny.
