Zgodnie z art. 991 § 1 k.c. (kodeksu cywilnego) zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli zatem uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Dokonanie za życia rozporządzenia swoim majątkiem w postaci darowizny, nie zamyka sprawy albowiem przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Zatem roszczenie o zachowek przysługuje także w stosunku do osób obdarowanych za życia spadkodawcy oraz tych, które otrzymały składniki majątku poprzez dokonanie zapisu windykacyjnego. Zgodnie z treścią art. 1000 § 1 k.c. jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny.
Spadkodawca, może jednak pozbawić określoną osobę uprawnioną prawa do zachowku, inaczej mówiąc może taką osobę wydziedziczyć. Zgodnie z treścią art. 1008 k.c. (kodeksu cywilnego), wydziedziczenie następuje w testamencie sporządzonym przez spadkodawcę. Wydziedziczenie może nastąpić tylko w ważnym testamencie, który może być sporządzony zgodnie z przepisami jako zwykły lub szczególny. Testament może ograniczać się jedynie do wydziedziczenia. W testamencie spadkodawca pozbawia określoną osobę lub osoby (zstępnych, małżonka i rodziców zachowku).
Z treści testamentu powinna też wynikać przyczyna wydziedziczenia, która może jedynie dotyczyć określonych w art. 1008 k.c. przyczyn. Wydziedziczonym może zostać uprawniony do zachowku jeżeli:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Reasumując, jeżeli Pana dziadek chce pozbawić prawa do zachowku swoje dzieci, powinien sporządzić testament (najlepiej w formie aktu notarialnego), w którym pozbawi ich prawa do zachowku wskazując także na przyczynę wydziedziczenia. Najczęściej spadkodawcy powołują przy wydziedziczeniu na przyczynę związaną z uporczywie nie dopełnieniem względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Jarosław Olejarz
Radca prawny
