Podstawowym założeniem przy ustalaniu prawa do renty rodzinnej jest przyjęcie domniemania, że osoba zmarła była całkowicie niezdolna do pracy. Prawo do renty rodzinnej nie przysługuje jednak potomstwu osoby zmarłej, która w chwili śmierci nie była uprawniona do świadczenia z ZUS, ani też nie spełniała warunków do ich przyznania. Uprawnionymi do renty rodzinnej są zatem dzieci zmarłego ubezpieczonego, jego wnuki oraz rodzeństwo, a także wdowcom i rodzicom zmarłego.
W ramach pierwszej kategorii osób uprawnionych do otrzymywania renty rodzinnej możemy wskazać – dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione – do ukończenia 16 lat, a po osiągnięciu tego wieku, pod warunkiem nauki w szkole, do ukończenia 25 lat oraz bez względu na wiek, jeżeli stały się całkowicie niezdolne do pracy do ukończenia 16 lat lub w czasie nauki w szkole do ukończenia 25 lat. Jeżeli dziecko osiągnęło 25 lat będąc na ostatnim roku studiów w szkole wyższej, prawo do renty przedłuża się do zakończenia tego roku studiów. Druga grupa obejmuje wnuki, rodzeństwo i inne dzieci przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności, z wyłączeniem dzieci przyjętych na wychowanie i utrzymanie w ramach rodziny zastępczej lub rodzinnego domu dziecka, jeżeli spełniają takie warunki jak dzieci własne i zostały przyjęte na wychowanie co najmniej na rok przed śmiercią ubezpieczonego (emeryta lub rencisty), chyba że śmierć była następstwem wypadku, a ponadto nie mają prawa do renty po zmarłych rodzicach, a gdy rodzice żyją – jeżeli nie mogą zapewnić im utrzymania albo ubezpieczony (emeryt lub rencista) lub jego małżonek był ich opiekunem ustanowionym przez sąd.
Z kolei wdowcy nabędą prawo do przedmiotowej renty, jeśli w chwili śmierci ubezpieczonego ukończą 50 lat lub będą niezdolni do pracy, albo wychowują co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnionych do renty rodzinnej po zmarłym, które nie ukończyły 16 lat, a jeżeli uczą się – 18 lat życia lub są całkowicie niezdolne do pracy. Uprawnienie do renty rodzinnej przysługuje również, jeśli wdowa lub wdowiec spełni warunek dotyczący wieku lub niezdolności do pracy w okresie nie dłuższym niż 5 lat od śmierci męża/ żony lub od zaprzestania wychowywania w/w dzieci. Małżonek rozwiedziony oraz wdowa lub wdowiec, którzy przed śmiercią męża czy żony nie pozostawali z nim we wspólności małżeńskiej, mają prawo do renty rodzinnej, jeżeli oprócz spełnienia w/w warunków wymaganych od wdowy czy wdowca, w dniu śmierci męża lub żony mieli prawo do alimentów ze strony zmarłej osoby ustalone wyrokiem lub ugodą sądową. Jeżeli jednak żaden z powyższych warunków nie zostanie spełniony, a wdowa lub wdowiec i nie posiada niezbędnych źródeł utrzymania – ma prawo do okresowej renty rodzinnej przez okres jednego roku od dnia śmierci męża albo przez okres uczestniczenia w zorganizowanym szkoleniu mającym na celu uzyskanie kwalifikacji do wykonywania pracy zarobkowej, nie dłużej jednak niż przez 2 lata od śmierci męża lub żony.
Rodzice mają prawo do renty rodzinnej, jeżeli ubezpieczony (emeryt lub rencista) bezpośrednio przed śmiercią przyczyniał się do ich utrzymania a ponadto spełniają warunki takie jak dla wdowy/wdowca (dotyczące wieku, niezdolności do pracy lub wychowywania dzieci). Chodzi oczywiście o sytuację, w której emeryt lub rencista, realizując swój obowiązek alimentacyjny, poprzez pomoc finansową świadczoną na rzecz swoich rodziców, podnosił ich status materialny, a jego śmierć doprowadziła do pogorszenia się tego statusu. Z kolei samo określenie "przyczyniał się" należy rozumieć jako "dodał więcej, dołożył, przysporzył komuś czegoś". Wobec tego należy stwierdzić, że sformułowanie to powinno być rozumiane w ten sposób, że dla spełnienia zawartej w nim przesłanki prawa do renty rodzinnej wystarczające będzie wykazanie choćby częściowego pozostawania na utrzymaniu zmarłego (por. wyrok sądu apelacyjnego we Wrocławiu z 15.02.2012 r. sygn. akt III AUa 1657/11).
Renta rodzinna wynosi:
- dla jednej osoby uprawnionej – 85 % świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu;
- dla dwóch osób uprawnionych – 90 % świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu;
- dla trzech lub więcej osób uprawnionych – 95 % świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu.
Od 1 marca 2013 r. najniższa renta rodzinna wynosi dokładnie 831,15 zł. W przypadku gdy przychód osiągany przez świadczeniobiorcę przekroczy 70% przeciętnego wynagrodzenia, ale nie będzie wyższy niż 130% przeciętnego wynagrodzenia – emerytura, renta z tytułu niezdolności do pracy oraz renta rodzinna dla jednej osoby ulegną zmniejszeniu o kwotę przekroczenia, nie więcej jednak niż o kwotę maksymalnego zmniejszenia – od 1 marca 2013 r. renta rodzinna dla jednej osoby w takim przypadku wynosi 466,78 zł. Rentę wypłaca się z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Przyznawana jest ona na wniosek uprawnionego, przy czym jeżeli do renty rodzinnej uprawnionych jest więcej niż jedna osoba i jedna lub kilka z tych osób zgłosi wniosek o wyłączenie z kręgu osób uprawnionych do renty, prawo do renty rodzinnej ulegnie ponownemu ustaleniu z pominięciem tej osoby (osób). Formularzem, który powinniśmy skierować do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych jest w takim przypadku druk ZUS Rp-2. Renta rodzinna nigdy nie jest przyznawana z urzędu. Pamiętajmy, aby do wniosku dołączyć:
- dokument stwierdzający datę urodzenia i datę zgonu osoby, po której ma być przyznana renta rodzinna,
- dokument stwierdzający datę urodzenia wnioskodawcy,
- akt ślubu – w przypadku uprawnionego do renty wdowca lub wdowy,
- zaświadczenie o stanie zdrowia dziecka, wdowy lub wdowca, wystawione przez lekarza leczącego, jeżeli przyznanie renty uzależnione jest od niezdolności do pracy,
- zaświadczenie o uczęszczaniu do szkoły, jeżeli dziecko ukończyło 16 lat,
- oświadczenie o pozostawaniu we wspólności małżeńskiej do dnia śmierci współmałżonka, a w razie, gdy takiej wspólności nie było, dokument o ustaleniu prawa do alimentów na podstawie wyroku lub ugody sądowej,
- oświadczenie stwierdzające osiąganie lub nie osiąganie przychodów z tytułu zatrudnienia, służby lub innej pracy zarobkowej albo prowadzenia pozarolniczej działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego.
Wniosek o rentę rodzinną uprawnia organ rentowy do wszczęcia postępowania o to prawo tylko dla osób, które zgłosiły takie roszczenie osobiście lub przez pełnomocnika.
