Pozbawienie władzy rodzicielskiej jest najsurowszą sankcją prawną dla rodzica, która powstaje w najpoważniejszych sytuacjach związanych z zagrożeniem dobra dziecka – jego zdrowia, a niekiedy nawet i życia. Zgodnie z treścią art. 111 KRiO, jeżeli władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki względem dziecka, sąd opiekuńczy pozbawi rodziców władzy rodzicielskiej. Pozbawienie władzy rodzicielskiej może być orzeczone także w stosunku do jednego z rodziców. Sąd może pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej w szczególności, gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem. W praktyce przesłankami uzasadniającymi orzeczenie pozbawienia władzy rodzicielskiej mogą być długoletnie przebywanie jedynego rodzica w więzieniu, choroba – np. śpiączka, znęcanie się nad dzieckiem, zmuszanie dziecka do nierządu, głodzenie lub wykorzystywanie seksualne dziecka.
Zgodnie z regulacją art. 113 KRiO, niezależnie od władzy rodzicielskiej rodzice oraz ich dziecko mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów. Kontakty z dzieckiem obejmują w szczególności przebywanie z dzieckiem (odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu) i bezpośrednie porozumiewanie się, utrzymywanie korespondencji, korzystanie z innych środków porozumiewania się na odległość, w tym ze środków komunikacji elektronicznej. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 września 2004 r. (sygn. akt IV CK 615/03) podkreślił, że osobista styczność z dzieckiem nie jest atrybutem władzy rodzicielskiej i prawo do tego mają rodzice nawet wtedy, gdy władzy rodzicielskiej zostali pozbawieni. Realizacja osobistej styczności z dzieckiem może następować w różnej formie, również poprzez określenie terminów i sposobu spotkań. Istniejąca czasowa przeszkoda związana z aresztowaniem jednego z rodziców nie stanowi dostatecznej podstawy do odstąpienia od uregulowania tej kwestii. Zakazanie rodzicom osobistej styczności z dzieckiem może być orzeczone wyjątkowo, np. gdy utrzymywanie osobistych kontaktów rodziców z dzieckiem zagraża jego życiu, zdrowiu, bezpieczeństwu bądź wpływa demoralizująco na dziecko. Ograniczenie kontaktów z dzieckiem następuje więc w wyjątkowych sytuacjach np. wtedy, gdy rodzic został pozbawiony władzy rodzicielskiej z powodu znęcania się fizycznego i psychicznego nad małoletnim.
Niekiedy kontakty rodzica z dzieckiem mogą być ograniczane. Przesłanką ku temu jest oczywiście szeroko pojmowane dobro dziecka, które w KRiO zajmuje naprawdę mocną pozycję. Jeżeli zatem wymaga tego dobro dziecka, sąd opiekuńczy ograniczy utrzymywanie kontaktów rodziców z dzieckiem, może on w szczególności:
- zakazać spotykania się z dzieckiem;
- zakazać zabierania dziecka poza miejsce jego stałego pobytu;
- zezwolić na spotykanie się z dzieckiem tylko w obecności drugiego z rodziców albo opiekuna, kuratora sądowego lub innej osoby wskazanej przez sąd;
- ograniczyć kontakty do określonych sposobów porozumiewania się na odległość;
- zakazać porozumiewania się na odległość.
Na zakończenie pamiętajmy, że sąd opiekuńczy, orzekając w sprawie kontaktów z dzieckiem, może zobowiązać rodziców do określonego postępowania, w szczególności skierować ich do placówek lub specjalistów zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń. Sąd opiekuńczy może również zmienić rozstrzygnięcie w sprawie kontaktów, jeżeli wymaga tego dobro dziecka.
