Małżonkowie mają prawo wyboru, między rozwodem a separacją. Jeżeli jeden z małżonków żąda orzeczenia separacji, a drugi orzeczenia rozwodu i żądanie to jest uzasadnione, sąd orzeka rozwód. Separacja jest tzw. surogatem rozwodu. Jeżeli jednak orzeczenie rozwodu nie jest dopuszczalne, a żądanie orzeczenia separacji jest uzasadnione, sąd orzeka separację. Zgodnie z treścią art. 61 1 jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd orzekł separację. Jednakże mimo zupełnego rozkładu pożycia orzeczenie separacji nie jest dopuszczalne, jeżeli wskutek niej miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo, jeżeli z innych względów orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Jak się wydaje, możliwe jest wskazanie kilku cech charakteryzujących instytucję separacji:
1. separacja jest przewidziana, jako instytucja prawna w ustawodawstwie,
2. powstaje na mocy orzeczenia właściwego organu w razie spełnienia określonych przesłanek (może też być zatwierdzana przez właściwy organ),
3. zostaje zachowany węzeł małżeństwa, mimo że w szeregu kwestii wywołuje ona skutki, co najmniej zbliżone do rozwodu.
Separacja może zostać orzeczona bądź to w trybie postępowania procesowego – wyrokiem, bądź w trybie postępowania nieprocesowego – postanowieniem. Orzekając separację na podstawie zgodnego żądania małżonków, sąd nie orzeka o winie rozkładu pożycia. W tym wypadku następują skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy.
Separacja nie jest dopuszczalna, kiedy pojawią się następujące przesłanki:
• dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków,
• sprzeczność separacji (z innych powodów aniżeli dobro wspólnych małoletnich dzieci) z zasadami współżycia społecznego.
Dobro wspólnych małoletnich dzieci przemawia za oraz przeciw orzeczeniu separacji, sąd rozstrzyga indywidualnie w każdym konkretnym przypadku.
Małżonek pozostający w separacji nie może zawrzeć małżeństwa. Jeżeli wymagają tego względy słuszności, małżonkowie pozostający w separacji obowiązani są do wzajemnej pomocy. Na zgodne żądanie małżonków sąd orzeka o zniesieniu separacji. Istnieje możliwość zniesienia separacji. Z chwilą zniesienia separacji ustają jej skutki. Znosząc separację, sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem małżonków.
