Zgodnie z ogólną zasadą, sprawy należące do postępowania nieprocesowego rozpoznają sądy rejonowe, z wyjątkiem spraw, dla których zastrzeżona jest właściwość sądów okręgowych. Sądy okręgowe będą właściwe w sprawach o ubezwłasnowolnienie, separację oraz sprawach z zakresu przepisów o przedsiębiorstwach państwowych.
Niezależnie od powyższej właściwości, określanej w doktrynie jako właściwość rzeczowa, wniosek o wszczęcie określonej sprawy musi trafić do sądu położonego we właściwej miejscowości. Jeśli wnioskodawca jest jeden, problemu z ustaleniem prawidłowego sądu nie ma. Jeżeli jednak uczestników będzie więcej, może to sprawić pewien kłopot. Ustawodawca pomógł jednak w tym zakresie i stworzył art. 508 KPC. Zgodnie z tym przepisem, Jeżeli właściwość miejscowa nie jest oznaczona w przepisie szczególnym, wyłącznie właściwy jest sąd miejsca zamieszkania wnioskodawcy, a w braku miejsca zamieszkania – sąd miejsca jego pobytu. Do postępowania z urzędu właściwy jest sąd miejsca, w którego okręgu nastąpiło zdarzenie będące podstawą wszczęcia postępowania. W braku wskazanych wyżej podstaw właściwy będzie sąd dla m.st. Warszawy. W wypadku gdy sąd właściwy nie może z powodu przeszkody rozpoznać sprawy lub podjąć innej czynności albo gdy wymagają tego względy celowości, sąd nad nim przełożony wyznaczy na posiedzeniu niejawnym inny sąd do rozpoznania sprawy w całości lub w części. Wyznaczenie następuje z urzędu albo na przedstawienie sądu właściwego, albo też na wniosek właściwego organu lub osoby zainteresowanej, po wysłuchaniu w razie potrzeby innych osób zainteresowanych.
Mając na uwadze powyższe, trzeba koniecznie zaznaczyć, że szereg przepisów szczególnych, dotyczących poszczególnych rodzajów spraw postępowania nieprocesowego, zawiera wskazanie sądu właściwego miejscowo. Mamy wówczas do czynienia z właściwością miejscową wyłączną. I tak, przepis art. 526 § 1 stanowi, że właściwy do uznania za zmarłego jest sąd ostatniego miejsca zamieszkania zaginionego. Podobnie wskazuje art. 535 dotyczący postępowania o stwierdzenie zgonu. W sprawach o ubezwłasnowolnienie właściwy wyłącznie jest sąd okręgowy miejsca zamieszkania osoby, która ma być ubezwłasnowolniona, a w braku miejsca zamieszkania – sąd miejsca jej pobytu. Analogiczną treść ma przepis art. 569 § 1 dotyczący postępowania w sprawach opiekuńczych. W sprawach o przysposobienie właściwym jest sąd opiekuńczy właściwy dla osoby przysposabiającego lub osoby mającej być przysposobioną, w sprawach o wyrażenie zgody na przysposobienie dziecka w przyszłości bez wskazania osoby przysposabiającego – rodzice mogą wyrazić tę zgodę także w sądzie opiekuńczym swego miejsca zamieszkania lub pobytu; w sprawach o ustanowienie kuratora dla osoby, która z powodu nieobecności nie może prowadzić swoich spraw, a nie ma pełnomocnika, właściwy jest sąd opiekuńczy miejsca ostatniego zamieszkania lub pobytu osoby nieobecnej, w sprawach o ustanowienie kuratora dla dochodzenia ojcostwa w razie śmierci domniemanego ojca właściwy jest sąd opiekuńczy według miejsca zamieszkania lub pobytu dziecka, chociażby dziecko nie podlegało już ani władzy rodzicielskiej, ani opiece; w sprawach o ustanowienie kuratora dla osoby prawnej właściwy jest sąd opiekuńczy, w którego okręgu osoba ta ma lub miała ostatnią siedzibę; w sprawach z zakresu prawa rzeczowego właściwy jest sąd położenia rzeczy.
