Wymogi prawne, jakim musi sprostać spadkobierca ustawowy gospodarstwa rolnego
W świetle normy art. 1059 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (dalej zwanej k.c.), spadkobiercy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku:
- stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej albo
- mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, albo
- są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo
- są trwale niezdolni do pracy.
Jeżeli jednak ani małżonek spadkodawcy, ani żaden z jego krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy nie odpowiada warunkom przewidzianym dla dziedziczenia gospodarstwa rolnego albo jeżeli uprawnionymi do dziedziczenia są wyłącznie osoby, które w chwili otwarcia spadku są trwale niezdolne do pracy, gospodarstwo dziedziczą spadkobiercy na zasadach ogólnych (art. 1063 k.c.).
Ustalenie kręgu osób uprawnionych do zachowku z gospodarstwa rolnego
Chcąc ustalić krąg osób uprawnionych do zachowku z gospodarstwa rolnego na wstępie należy podkreślić, że treść art. 1082 k.c. wprowadza ograniczenie uprawnień spadkobierców ustawowych wynikających z ogólnych reguł ustalania zachowku. Prowadzi to do konkluzji, w myśl której spadkobiercy ustawowi, którzy w wypadku dziedziczenia spadku obejmującego gospodarstwo nie spełniają warunków z art. 1059 k.c., nie mogą otrzymać zachowku z tej części spadku, którą stanowi gospodarstwo rolne. (Podobnie J. Pietrzykowski (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. K. Pietrzykowskiego, t. II, wyd. 6, Warszawa 2011, str. 1308. Zobacz A. Kidyba, E. Niezbecka, Komentarz do art. 1082 Kodeksu cywilnego (w: ) Kodeks cywilny. Komentarz, t. IV. Spadki, Wolters Kluwer 2011.)
W konsekwencji występuje więc ograniczenie kręgu uprawnionych do zachowku z gospodarstwa rolnego (por. J.S. Piątowski (w:) System prawa cywilnego, t. IV, pod red. J. Piątowskiego, Ossolineum 1986, str. 568).
W literaturze przedmiotu wskazano, że prawo do zachowku mają także wnuki spadkodawcy, którzy dziedziczyliby spadkowe gospodarstwo rolne z ustawy, gdy ich ojciec lub matka gospodarstwa tego dziedziczyć nie mogą z powodu braku kwalifikacji z art. 1059 k.c. Ma to miejsce w przypadku dochodzenia przez wnuki do dziedziczenia tytułem szczególnego zastępstwa, określonego normą art. 1060 k.c. (Podobnie E. Skowrońska-Bocian, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, wyd. 8, Warszawa 2011, str. 343. Zobacz A. Kidyba, E. Niezbecka, Komentarz do art. 1082 Kodeksu cywilnego (w: ) Kodeks cywilny. Komentarz, t. IV. Spadki, Wolters Kluwer 2011.)
Istota zachowku
Zgodnie z normą art. 991 k.c., zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Ustalanie substratu zachowku z gospodarstwa rolnego
Jak wskazano w literaturze przedmiotu, substrat zachowku z gospodarstwa rolnego ustala się na zasadach ogólnych przy uwzględnieniu wartości gospodarstwa rolnego oraz uczynionych z tego gospodarstwa darowizn (tak A. Kidyba, E. Niezbecka, op. cit.).
Jak wskazał Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 23 października 1967 roku (sygn. akt III CZP 3/67), istnienie w spadku gospodarstwa rolnego nie wpływa na ustalenie zachowku dla uprawnionego, który nie odpowiada warunkom do dziedziczenia tego gospodarstwa, w szczególności:
- jeżeli spadek składa się tylko z gospodarstwa rolnego, a inne przedmioty nie podlegają doliczeniu do spadku, albo
- jeżeli spadkowe gospodarstwo rolne przypadłoby w razie dziedziczenia ustawowego Skarbowi Państwa (art. 1063 § 1 k.c.).
W powyższych wypadkach mamy do czynienia z jedną masą majątkową. W pierwszym wypadku jest nią gospodarstwo rolne, w drugim – inne przedmioty. Natomiast przy istnieniu dwóch mas spadkowych może wchodzić w rachubę zaliczenie przewidziane w art. 1079 k.c. Dokonanie takiego zaliczenia w celu ustalenia zachowku będzie jednak zbędne, jeżeli wszystkie osoby, które dziedziczyłyby spadek z ustawy, odpowiadają warunkom do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, chyba że rzeczywiste udziały niektórych osób nie odpowiadałyby ich powołaniu do dziedziczenia. Wedle treści art. 1079 k.c., jeżeli oprócz gospodarstwa rolnego spadek obejmuje inne przedmioty majątkowe, udziały spadkobierców w gospodarstwie rolnym zalicza się na poczet ich udziałów w całości spadku.
Sąd Najwyższy w wyżej wskazanej uchwale stwierdził ponadto, że w sytuacji, gdy spośród osób, które dziedziczyłyby spadek z ustawy, tylko niektóre odpowiadają warunkom wymaganym do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, zajdzie potrzeba dokonania zaliczenia przewidzianego w art. 1079 k.c. Zaliczenia tego należy dokonać zarówno wtedy, gdy uprawniony do zachowku ma warunki do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, jak i wtedy, gdy warunkom tym nie odpowiada. W obu bowiem wypadkach od wyników tego zaliczenia zależeć będzie wartość udziału, jaki przypadłby uprawnionemu do zachowku w razie dziedziczenia ustawowego.
W uchwale z dnia 21 czerwca 2012 roku (sygn. akt III CZP 29/12) Sąd Najwyższy stwierdził, że przy ustalaniu zachowku nie uwzględnia się wartości gospodarstwa rolnego przekazanego przez spadkodawcę następcy na podstawie umowy przewidzianej w art. 59 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin.
Obniżenie zachowku
W treści art. 1082 k.c. ustawodawca zawarł odesłanie do normy art. 216 k.c. Oznacza to możliwość obniżenia wartości należnego zachowku przy zastosowaniu zasad tam określonych. Przy określaniu stopnia i obniżenia bierze się pod uwagę:
- typ, wielkość i stan gospodarstwa rolnego będącego przedmiotem dziedziczenia;
- sytuację osobistą i majątkową zobowiązanego do świadczeń z tytułu zachowku i uprawnionego do jego otrzymania.
Obniżenie zachowku nie wyklucza możliwości rozłożenia go na raty lub odroczenia terminu jego zapłaty, stosownie do przepisu art. 212 § 3 k.c.
Podstawa prawna:
Art. 212, art. 216, art. 991, art. 1059, art. 1063, art. 1079, art. 1082 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku –Kodeks cywilny.
