Brzmienie regulacji ustawowej
Zgodnie z przepisem art. 87 k.c. ten, kto złożył oświadczenie woli pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiać, iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe.
W myśl postanowień kodeksowych uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, które zostało złożone innej osobie pod wpływem groźby, następuje przez oświadczenie złożone tej osobie na piśmie (por. art. 88 § 1 k.c.). Uprawnienie do uchylenia się od skutków prawnych – w razie groźby – wygasa z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał (por. art. 88 § 2 k.c.).
Znaczenie pojęcia „groźba bezprawna”
W orzecznictwie sądowym podkreśla się, że Kodeks cywilny nie definiuje pojęcia groźby bezprawnej. Ustawa ta określa jedynie przesłanki, które nadają groźbie charakter normatywny. Do przesłanek tych zaliczyć należy: bezprawność, powagę groźby i normalny związek przyczynowy między groźbą a złożeniem oświadczenia woli określonej treści, przy czym przesłanki te muszą wystąpić łącznie. Groźba w rozumieniu powołanego przepisu jest zawsze działaniem celowym, skierowanym na zmuszenie zagrożonego, wbrew jego woli, do złożenia określonego oświadczenia. Zmuszenie polega na tym, że grożący zapowiada spełnienie przez siebie "zła" wobec zagrożonego, jeżeli ten nie złoży oświadczenia określonej treści. Argumentacja zawarta w judykatach wskazuje trafnie, że groźbą bezprawną może być także zapowiedź wykonania prawa podmiotowego niezgodnie z jego przeznaczeniem, wyłącznie w celu spowodowania obawy u składającego oświadczenie woli. Może to być też takie zachowanie, które jest formalnie zgodne z prawem, jednakże zmierza do wymuszenia złożenia oświadczenia woli. W ramach interpretacji pojęcia bezprawności groźby odróżnia się bezprawność środka od bezprawności celu. Pierwsza sytuacja występuje wówczas, gdy grozi się środkami, do użycia których nie miało się prawa, druga natomiast, gdy grożącemu służyło wprawdzie prawo, jednakże przyznane mu było ono w innym celu niż ten, w jakim z niego skorzystał (np. groźba doniesienia o popełnieniu przestępstwa przez zagrożonego – celem zmuszenia go do złożenia oświadczenia woli danej treści). Ocenie, w przypadku groźby, podlega zawsze całokształt zachowania sprawcy, a nie poszczególne jego elementy, środki, do jakich się ucieka, czy też cel, do jakiego dąży, w oderwaniu od pozostałych składników stanu faktycznego. Prawo cywilne operuje szerokim pojęciem bezprawności. Groźba ma charakter bezprawny wówczas, gdy następuje wkroczenie w cudzą sferę prawną w sposób naruszający element wolności składania oświadczeń woli. Przekroczenie dozwolonej granicy zachodzi, jeżeli grożący – stawiając alternatywę oświadczenie woli albo realizacja groźby – wyklucza praktycznie możliwość wzięcia pod uwagę interesów zagrożonego. W judykaturze przyjęto, że przez bezprawność groźby należy rozumieć przede wszystkim zachowanie się sprzeczne z prawem (ustawą lub zasadami współżycia społecznego), ale także zachowanie formalnie zgodne z prawem, które jednakże zmierza do wymuszenia złożenia oświadczenia woli (por. uzasadnienie wyroku SN z dnia 22 czerwca 2012 r., sygn. akt: I BP 9/11).
Przykład zastosowania groźby bezprawnej
W orzecznictwie jest sporo przykładów stosowania groźby bezprawnej.
Zachowanie, które polega na zapowiedzi lekarzy "odstąpienia od łóżek pacjentów" na wypadek niezrealizowania ich propozycji (postulatów) płacowych może stanowić groźbę bezprawną uzasadniającą uchylenie się pracodawcy od skutków oświadczenia woli o podwyżce wynagrodzeń. W myśl słusznej argumentacji Sądu Najwyższego groźba zaprzestania wykonywania obowiązków związanych z udzielaniem świadczeń zdrowotnych i opieką nad pacjentami (groźba opuszczenia szpitala), która zmierza bezpośrednio do uzyskania podwyżki wynagrodzeń, nie przemawia za uznaniem, że stanowi ona działanie mieszczące się w zakresie pojęcia „uprawnione działanie”. Nadrzędnym obowiązkiem moralnym, etycznym, ale także prawnym lekarza jest działanie dla dobra pacjenta. W tym aspekcie wymuszenie na pracodawcy podwyżek wynagrodzeń pod groźbą "odstąpienia od łóżek pacjentów", której realizacja niesie za sobą zagrożenie ich zdrowia i życia, jawi się jako sprzeczna z prawem i etyką lekarską odmowa sprawowania opieki lekarskiej nad chorymi (por. uzasadnienie wyroku SN z dnia 22 czerwca 2012 r., sygn. akt: I BP 9/11).
Podstawa prawna
Art. 82, art. 83, art. 84, art. 86, art. 87, art. 88 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jednolity: Dz. U. z 2014 r., poz. 121).
Orzecznictwo
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2012 r., sygn. akt: I BP 9/11.
