Brzmienie przepisu
Zgodnie z art. 3 k.c. „ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej brzmienia lub celu”.
Rozważania nad zastosowaniem zasady nieretroakcji
Sąd Najwyższy wielokrotnie w swych orzeczeniach omawiał zagadnienie nieretroakcji. Główne założenia art. 3 k.c. wskazują m.in. poniższe judykaty.
Zgodnie z argumentacją sądu zasada nieretroakcji (lex retro non agit) oznacza, że nowego prawa nie stosuje się do oceny zdarzeń prawnych i ich skutków, jeżeli miały one miejsce i skończyły się przed wejściem w życie nowego prawa. Gdy sytuacja prawna, która powstała pod rządem dawnego prawa, podlegająca ocenie po wejściu w życie nowego prawa, składa się nie z jednego zdarzenia, lecz z kilku zdarzeń, spośród których jedne nastąpiły w okresie obowiązywania dawnego prawa, a inne po wejściu w życie nowego prawa, lub jeśli zdarzenie prawne ma charakter ciągły, obejmujący okres działania starego i nowego prawa, to zasada lex retro non agit nie daje wskazówki, jakie prawo należy stosować do oceny zdarzeń lub ich skutków powstałych w czasie obowiązywania nowego prawa. Istnieje więc konieczność odwołania się do ogólnych zasad międzyczasowego prawa prywatnego, które stanowią bliższe sformułowanie oraz rozwinięcie podstawowej zasady wyrażonej w art. 3 k.c. Dla potrzeb rozwiązań intertemporalnych normy prawa cywilnego dzieli się na dwie grupy. Pierwszą grupę tworzą przepisy regulujące stosunki prawne, których treść wynika z samego prawa, niezależnie od zdarzeń prawnych powodujących ich powstanie, zmianę lub zakończenie. Do tej grupy należą przepisy prawa rzeczowego i rodzinnego, regulujące treść stosunku prawnego i praw podmiotowych niezależnie od sposobu ich powstania lub nabycia (np. istota własności, małżeństwo). Przepisy te poddane są zasadzie bezpośredniego działania nowej ustawy. Drugą grupę tworzą przepisy regulujące stosunki prawne, których treść jest wynikiem pewnych zdarzeń powołujących je do życia (powodujących ich zmianę lub zakończenie). Należą do nich przepisy prawa zobowiązaniowego oraz przepisy prawa rzeczowego i rodzinnego, regulujące skutki prawne tworzące lub kończące (albo zmieniające) stosunki prawne lub powodujące nabycie albo utratę praw podmiotowych, natomiast nieustalające treści stosunków prawnych (np. nabycie własności, zawarcie małżeństwa). Przepisy te poddane są zasadzie dalszego działania dawnej ustawy. Jeśli zdarzenie prawne miało miejsce w czasie obowiązywania dawnej ustawy, do jego skutków realizujących się po wejściu w życie nowej ustawy zastosowanie powinna mieć w dalszym ciągu ustawa dawna (por. uzasadnienie wyroku SN z 4 września 2008 r., sygn. akt: IV CSK 196/08).
Zgodnie z wcześniejszym orzecznictwem Sądu Najwyższego to, że nowa ustawa obowiązuje dopiero od chwili wejścia jej w życie, upoważnia do stwierdzenia, iż nowa ustawa nie powinna zmieniać ocen prawnych dokonanych pod rządem dawnego prawa. Wymaga tego ochrona bezpieczeństwa prawnego oraz zaufania podmiotów prawa do państwa. Chodzi o to, aby ustalone już prawa i obowiązki podmiotów nie uległy zmianom, zwłaszcza tym niekorzystnym. Tak rozumiana zasada lex retro non agit nie ma charakteru bezwzględnego, gdyż art. 3 k.c. stanowi, że wyjątki mogą wynikać z brzmienia ustawy lub jej celu (por. uzasadnienie wyroku SN z 7 kwietnia 2004 r., sygn. akt: IV CK 223/03).
Odstępstwa od zasady nieretroakcji
Przepis art. 3 k.c. expressis verbis określa przypadki odejścia od zasady lex retro non agit. Mowa o brzmieniu ustawy oraz o jej celu.
Ustanowione w przepisie wyjątki, mogące uzasadniać odejście od zasady nieretroakcji, powinny zawsze wynikać z brzmienia lub celu ustawy. Przy wnioskowaniu z celu przepisów prawa cywilnego o ich mocy wstecznej należy zachować dużą ostrożność. W razie wątpliwości pierwszeństwo winna mieć zasada lex retro non agit oraz normy prawa międzyczasowego, jeżeli istnieją oraz dają się zastosować (por. uzasadnienie wyroku SN z 23 czerwca 1999 r., sygn. akt: I CKN 63/98).
Podstawa prawna
Art. 3 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jednolity: Dz.U. z 2014 r., poz. 121).
Orzecznictwo
Wyrok Sądu Najwyższego z 4 września 2008 r., sygn. akt: IV CSK 196/08.
Wyrok Sądu Najwyższego z 7 kwietnia 2004 r., sygn. akt: IV CK 223/03.
Wyrok Sądu Najwyższego z 23 czerwca 1999 r., sygn. akt: I CKN 63/98.
