Zgodnie z brzmieniem art. 1 § 1 k.r.o. małżeństwo zostaje zawarte, gdy mężczyzna i kobieta, jednocześnie obecni, złożą przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego oświadczenia, że wstępują ze sobą w związek małżeński. Ustawodawca unormował tym samym w art. 1 § 1 k.r.o. tzw. przesłanki zawarcia małżeństwa, których łączne spełnienie pozwala uznać, że małżeństwo zostało zawarte skutecznie.
Do wymogów tych należą:
1. Odmienność płci.
2. Złożenie oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński.
3. Jednoczesna obecność osób wstępujących w związek małżeński przy składaniu oświadczeń.
4. Złożenie oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego.
Powyższe wymogi nie zostaną spełnione w sytuacji, gdy osoby wstępujące w związek małżeński są tej samej płci, treścią oświadczeń nie było wstąpienie w związek małżeński bądź oświadczenia te nie były złożone jednocześnie lub złożono je przed osobą niebędącą kierownikiem USC.
Niespełnienie chociażby jednej z wymienionych w art. 1 § 1 k.r.o. przesłanek powoduje, że małżeństwo nie zostało skutecznie zawarte. Jeżeli pomimo niezawarcia związku małżeńskiego sporządzono akt małżeństwa, uzasadnione jest żądanie, aby sąd w drodze postępowania procesowego ustalił nieistnienie małżeństwa. Innymi słowy: ustalenia nieistnienia małżeństwa można domagać się wtedy, gdy intencją nupturientów było zawarcie związku małżeńskiego i podjęli oni w tym celu stosowne czynności, jednakże w wyniku zaistnienia jakichś okoliczności nie doszło do spełnienia przesłanek wymienionych w art. 1 § 1 k.r.o., np. kierownik USC w rzeczywistości nie pełnił tej funkcji. Nie można natomiast żądać ustalenia nieistnienia małżeństwa, jeżeli związku małżeńskiego w ogóle nie zawierano, np. podczas balu sylwestrowego dwoje osób złożyło nie na serio oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński przed barmanem i z niewyjaśnionych względów w wyniku tego wydarzenia sporządzono akt małżeństwa. W podanym przykładzie osoby składające oświadczenia nie miały zamiaru zawierać związku małżeńskiego, nie podjęły żadnych czynności, które miałyby skutkować powstaniem między nimi więzi małżeńskiej, a tym samym zdarzenie w postaci zawarcia związku małżeńskiego nigdy nie miało miejsca, jednakże z niewiadomych przyczyn został sporządzony akt małżeństwa.
Wówczas dopuszczalne jest jedynie złożenie wniosku o unieważnienie aktu małżeństwa na podstawie art. 30 ustawy z dnia 29 września 1986 roku Prawo o aktach stanu cywilnego. Wniosek taki sąd rozpatruje w postępowaniu nieprocesowym.
Z powództwem o ustalenie nieistnienia małżeństwa może wystąpić każdy, kto ma w tym interes prawny (art. 2 k.r.o.). Ustawodawca nie precyzuje jednak, co należy rozumieć pod ogólnym sformułowaniem „interes prawny”. Przyjmuje się, że interes ten może mieć zarówno charakter osobisty, jak i majątkowy. To, kiedy mamy do czynienia z interesem prawnym o charakterze majątkowym, a kiedy z interesem prawnym o charakterze osobistym, obrazują poniższe przykłady.
Interesem prawnym majątkowym będzie się legitymował np. wierzyciel jednego z małżonków, który zaciągnął zobowiązanie bez zgody drugiego małżonka. Wierzyciel, żądając ustalenia nieistnienia małżeństwa, chce wykazać, iż nie powstała między małżonkami wspólność ustawowa, a tym samym nie istnieje ograniczenie egzekucji z majątku wspólnego małżonków.
Interes prawny o charakterze osobistym przysługuje natomiast dziecku jednego z małżonków, które żądając ustalenia nieistnienia małżeństwa, chce wykazać, iż nie powstał między nim a drugim małżonkiem stosunek powinowactwa.
Z powództwem o ustalenie nieistnienia małżeństwa może wystąpić więc każdy, pod warunkiem że wykaże interes prawny. Ponadto na podstawie normy art. 22 k.r.o. uprawnienie żądania ustalenia nieistnienia małżeństwa przysługuje także prokuratorowi. Prokurator nie musi wykazywać przy tym interesu prawnego, gdyż zawiera się on niejako w funkcji, jaką ustawodawca przypisuje udziałowi prokuratora w postępowaniu cywilnym. Wniesienie powództwa o ustalenie nieistnienia małżeństwa nie jest ponadto ograniczone czasowo, a tym samym nie ulega przedawnieniu (art. 117 § 1 k.c. a contrario). Można je więc wytoczyć nawet po śmierci małżonka.
Podstawa prawna:
Art. 1 § 1, art. 2, art. 22 ustawy z dnia 25 lutego 1964 roku Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. nr 9, poz. 59 ze zm.).
Art. 30 ustawy z dnia 29 września 1986 roku Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz.U. nr 161, poz. 1688 ze zm.).
Art. 117 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 ze zm.).
