Zgodnie z treścią art. 13 i 16 KC, osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską. Z kolei osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.
Niezależnie od rodzaju ubezwłasnowolnienia wniosek w tym przedmiocie może zostać złożony przez:
- małżonka osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie;
- jej krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo;
- jej przedstawiciela ustawowego.
Pamiętajmy przy tym, że krewni osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, nie mogą zgłaszać tego wniosku, jeżeli osoba ta ma przedstawiciela ustawowego. Wniosek o ubezwłasnowolnienie częściowe można zgłosić już na rok przed dojściem do pełnoletniości osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie. Ważne jest, że każdy zgłaszający wniosek o ubezwłasnowolnienie w złej wierze lub lekkomyślnie, podlega karze grzywny.
Wniosek składamy do sądu okręgowego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, a w braku miejsca zamieszkania – sądu miejsca jej pobytu. Uczestnikami postępowania o ubezwłasnowolnienie są z mocy samego prawa prócz wnioskodawcy – osoba, której dotyczy wniosek, jej przedstawiciel ustawowy, a także małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie. Postępowanie toczy się z udziałem prokuratora. Organizacje pozarządowe, do których zadań statutowych należy ochrona praw osób niepełnosprawnych, udzielanie pomocy takim osobom lub ochrona praw człowieka, mogą wstąpić do postępowania w każdym jego stadium.
Jak podkreśla Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 10 lutego 1978 r. (sygn. akt I CZ 134/77), oprócz osób, które z mocy prawa są uczestnikami postępowania o ubezwłasnowolnienie, uczestnikiem tego postępowania może być ponadto każdy zainteresowany w sprawie w rozumieniu tj. każdy, czyich praw dotyczy wynik postępowania. W sprawach o ubezwłasnowolnienie sprzeciw przeciwko cofnięciu wniosku tylko wtedy jest skuteczny, gdy pochodzi od uczestnika postępowania uprawnionego do wystąpienia z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie. Jeżeli według wniosku ubezwłasnowolnienie ma być orzeczone z powodu choroby psychicznej lub niedorozwoju psychicznego, to niemożność złożenia przez wnioskodawcę świadectwa lekarskiego o stanie psychicznym osoby, która ma być ubezwłasnowolniona, nie powoduje odrzucenia wniosku o ubezwłasnowolnienie. W takim wypadku Sąd powinien odstąpić od żądania przedstawienia przez wnioskodawcę świadectwa lekarskiego, co jednak nie wyłącza zastosowania wobec wnioskodawcy sankcji w postaci grzywny za złożenie wniosku o ubezwłasnowolnienie lekkomyślne lub w złej wierze. We wniosku określamy sąd, który jest właściwy w sprawie, wnioskodawców oraz uczestników całego postępowania. Jednocześnie wskazujemy nasze żądanie – jakiego rodzaju ubezwłasnowolnienia żądamy (całkowitego czy częściowego) oraz czy chcemy, aby ustanowiony został doradca tymczasowy. Następnie uzasadniamy wniosek wskazując konkretne przesłanki przemawiające za potrzebą ubezwłasnowolnienia określonej osoby, warto w tym celu dołączyć posiadane orzeczenia i dokumentacje lekarskie, które potwierdzą nasze stanowisko. Na końcu wniosku podpisujemy się w pełnej formie – imieniem i nazwiskiem oraz wymieniamy (i dołączamy) następujące załączniki:
- odpis skrócony aktu urodzenia osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona,
- odpis skrócony aktu urodzenia wnioskodawcy (lub wnioskodawców),
- posiadaną dokumentację lekarską (jeśli tylko taka występuje),
- dowód uiszczenia opłaty sądowej (jest to stała opłata wynosząca 40 zł).
Pamiętajmy, że do wniosku dołączmy jego dwa odpisy (łącznie z odpisami dołączonych do niego załączników).
