Odszkodowanie z tytułu śmierci bliskiej osoby jest świadczeniem jednorazowym, nawet gdy skutki takiego zdarzenia mogą być długotrwałe – szczególnie w materii finansowej. Warto przy tym pamiętać, że przy ustaleniu zadośćuczynienia nie stosuje się automatyzmu, a każda krzywda jest oceniana przez pryzmat konkretnych okoliczności sprawy. Należy podnieść, że w razie śmierci osoby bliskiej na rozmiar krzywdy mają przede wszystkim wpływ dramatyzm doznań osoby bliskiej, poczucie osamotnienia i pustki, cierpienia moralne i wstrząs psychiczny wywołany śmiercią tej osoby, rodzaj i intensywność więzi łączące pokrzywdzonych ze zmarłym, wystąpienie zaburzeń będących skutkiem tego odejścia.
Mając na uwadze powyższe, musimy stwierdzić, że odszkodowanie jest należne wyłącznie w przypadku znacznego pogorszenia sytuacji życiowej bliskich zmarłego. Nie musi to przy tym dotyczyć wyłącznie sfery finansowej, ustawodawca dopuszcza bowiem, aby znaczne pogorszenie sytuacji niematerialnej również było podstawą do orzeczenia należnego odszkodowania. Oznacza to, że brak pomocy w wychowywaniu dzieci, czy pogorszenie się stanu zdrowia najbliższych mogą być równie skutecznie podnoszone jak zła kondycja finansowa powstała po śmierci naszego krewnego. W praktyce sąd opiera się na wypracowanych przez wieloletnią praktykę kryteriach ustalania wysokości zadośćuczynienia, są nimi m.in. :
- długi okres czasu, w którym bliscy cierpią po śmierci poszkodowanego;
- stopień krzywdy spowodowany zdarzeniem;
- wiek osoby uprawnionej do otrzymania zadośćuczynienia;
- stopień pokrewieństwa z poszkodowanym;
- pogorszenie sytuacji życiowej.
W dosyć starym, aczkolwiek nadal obowiązującym, wyroku Sąd Najwyższy podkreślił, że "pogorszenie sytuacji życiowej", niewątpliwie obejmuje wszelkie szkody obecne i przyszłe, które choć w pewnym stopniu dają się ocenić materialnie. Szkody takie zachodzą np. w przypadku utraty małżonka, ojca lub matki przez małoletnie dzieci. W tym przypadku, jeśli nawet świadczenia podstawowe denata na rzecz najbliższych członków rodziny zostaną zrekompensowane zgodnie z art. 446 § 2 KC, to jednak pozostanie rozległa dziedzina utraty świadczeń z zakresu wzajemnej pomocy, opieki, wychowania itp., których w ramach odszkodowania z art. 446 § 2 pokryć nie można. Szkody te, jakkolwiek w swej istocie są szkodami niematerialnymi, to jednak w pewnym stopniu są także szkodami materialnymi, gdyż niektóre czynności z zakresu pomocy, opieki, wychowania itp. mogą być wykonane odpłatnie przez inne osoby. Oczywiście ścisłe, pieniężne określenie rozmiarów tych szkód, jest niemożliwe i dlatego wchodzi w grę przyznanie "stosownego odszkodowania" na podstawie art. 446 § 3 KC. Sfera zastosowania art. 446 § 3 nie ogranicza się jednak tylko do szkód, mających choć częściowo charakter materialny. Mogą bowiem istnieć szkody, które w ogóle nie mają charakteru materialnego, lecz stanowią pogorszenie sytuacji życiowej. Przykładowo można tu przytoczyć takie sytuacje, gdy np. starszy brat małoletniego rodzeństwa, na skutek śmierci swego ojca musi zaniechać wyższych studiów i przystąpić do ciężkiej pracy fizycznej, która jednak nie jest gorzej płatna od pracy, którą mógłby uzyskać mając wyższe studia, gdy starsza siostra małoletniego rodzeństwa, po stracie matki musi się zająć prowadzeniem domu i przez to zmuszona jest zaprzestać cenionej w społeczeństwie pracy zawodowej; gdy wskutek śmierci osoby najbliższej osoba zainteresowana musi zaniechać działalności społecznej, która zapewniła jej ważną pozycję społeczną itp. W tych wszystkich przypadkach zachodzi obiektywne pogorszenie sytuacji życiowej osoby zainteresowanej, choć materialnych strat może ona nie doznać (por. wyrok SN z 5.01.1968 r. sygn. akt I PR 424/67).
Warto w tym miejscu podkreślić, że jeśli jesteśmy ubezpieczeni od śmierci bliskiej osoby, to zgodnie z prawem i zasadami zawartymi w umowie ubezpieczeniowej, mamy prawo do wypłaty określonej sumy pieniężnej. W praktyce wysokość zadośćuczynienia oscyluje wokół kwot do 30 000 zł, zdarzają się jednak i wyższe – jak np. 40 000 czy 80 000 zł. Wszystko zależy tak naprawdę od okoliczności nie tyle samej śmierci naszego bliskiego, ile od oceny relacji między zmarłym a jego rodziną.
Na zakończenie pamiętajmy, że roszczenie o odszkodowanie z tytułu znacznego pogorszenia sytuacji życiowej ulega przedawnieniu – w zależności od okoliczności – w terminie 3 lat od dnia zdarzenia, lecz nie później niż 20 lat od tego dnia. W związku z tym osoby bliskie zmarłego nie powinny zwlekać ze skorzystaniem ze swojego uprawnienia.
