Hipoteka obciąża przede wszystkim nieruchomości i to bez względu na ich rodzaj. Przedmiotem hipoteki może być także użytkowanie wieczyste wraz z budynkami i urządzeniami na użytkowanym gruncie stanowiącymi własność użytkownika wieczystego, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, wierzytelność zabezpieczona hipoteką. Hipoteką może być obciążona część ułamkowa nieruchomości, jeżeli stanowi udział współwłaściciela, oraz przysługujący współuprawnionemu udział we wspólności w/w praw. Wykreślenie hipoteki wiąże się bezpośrednio z jej wygaśnięciem – zobaczmy zatem, kiedy taka sytuacja będzie miała miejsce.
Zasadniczo wygaśnięcie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką pociąga za sobą wygaśnięcie hipoteki, chyba że z danego stosunku prawnego mogą powstać w przyszłości kolejne wierzytelności podlegające zabezpieczeniu. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 10 lutego 2012 r. (sygn. akt II CSK 325/11), art. 94 ustawy o księgach wieczystych i hipotece wyraża zasadę akcesoryjności hipoteki w stosunku do wierzytelności, którą zabezpiecza, w takim zakresie, w jakim hipoteka jest uzależniona od zabezpieczonej wierzytelności. To oznacza, że wygaśnięcie hipoteki na podstawie tego przepisu dotyczy wszystkich przypadków wygaśnięcia wierzytelności niezależnie od przyczyny, czy to na skutek zaspokojenia interesu wierzyciela, czy wygaśnięcia mimo niezaspokojenia. Do wygaśnięcia hipoteki nie jest potrzebny wpis jej wykreślenia w księdze wieczystej, nie ma on bowiem, w przeciwieństwie do ustanowienia hipoteki, charakteru konstytutywnego. W interesie właściciela nieruchomości obciążonej leży jednak to, aby wyłączyć działanie rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych. Do czasu wykreślenia działa zgodnie z art. 3 ust. 1 ustawy domniemanie prawne istnienia hipoteki.
Zgodnie z treścią art. 941 i 95 omawianej ustawy, hipoteka zabezpieczająca kilka wierzytelności wygasa z chwilą wygaśnięcia ostatniej wierzytelności, jeżeli nie może już powstać żadna wierzytelność ze stosunków prawnych stanowiących źródło pierwotnie zabezpieczonych wierzytelności. W razie wykreślenia hipoteki z księgi wieczystej bez ważnej podstawy prawnej hipoteka wygasa po upływie lat dziesięciu.
Gdy wierzytelność zabezpieczona hipoteką jest wymagalna, a wierzyciel dopuszcza się zwłoki albo też zaspokojenie go napotyka trudności, hipoteka wygasa, jeżeli właściciel nieruchomości złoży zabezpieczoną kwotę do depozytu sądowego, zrzekając się uprawnienia do odebrania jej z powrotem. Wykreślenie hipoteki następuje na wniosek właściciela nieruchomości na podstawie prawomocnego postanowienia sądu o zezwoleniu na złożenie do depozytu sądowego oraz dowodu wpłaty zabezpieczonej kwoty do depozytu sądowego ze zrzeczeniem się odebrania jej z powrotem.
Jeżeli od dnia wpisu hipoteki upłynęło dziesięć lat, a nie powstała wierzytelność hipoteczna, lecz nadal może powstać, właściciel nieruchomości może żądać zniesienia hipoteki za odpowiednim wynagrodzeniem. Powyższy przepis stosuje się także do hipoteki zabezpieczającej kilka wierzytelności także wtedy, gdy pomimo upływu dziesięciu lat od wygaśnięcia ostatniej wierzytelności hipotecznej nie powstała żadna wierzytelność podlegająca zabezpieczeniu tą hipoteką.
Pamiętajmy, że w razie wygaśnięcia hipoteki wierzyciel obowiązany jest dokonać wszelkich czynności umożliwiających wykreślenie hipoteki z księgi wieczystej. Wpis (także jego wykreślenie)może być dokonany na podstawie dokumentu z podpisem notarialnie poświadczonym, jeżeli przepisy szczególne nie przewidują innej formy dokumentu. Uzasadnieniem wniosku dłużnika hipotecznego o wykreślenie hipoteki jest zatem pisemne oświadczenie wierzyciela hipotecznego o spłaceniu wierzytelności lub o wygaśnięciu wierzytelności z innych przyczyn, z podpisem notarialnie poświadczonym. Zgoda wierzyciela hipotecznego na wykreślenie hipoteki nie jest wprawdzie wymagana, niemniej dłużnik, który twierdzi, że wierzytelność zabezpieczona hipoteką wygasła wskutek zapłaty, powinien przedstawić odpowiedni dowód z dokumentu, taki np. jak pokwitowanie z pod podpisem notarialnie poświadczonym. Natomiast dłużnik, który powołuje się na wygaśnięcie hipoteki z mocy art. 99 ust. 1 omawianego aktu prawnego, powinien przedstawić odpis prawomocnego postanowienia sądu o zezwoleniu na złożenie dłużnej kwoty do depozytu sądowego, dowód wpłaty tej kwoty do depozytu oraz dowód złożenia oświadczenia o zrzeczeniu się prawa do odebrania złożonej sumy z depozytu.
Wierzycielom hipotecznym użytkowania wieczystego, którzy utracili hipoteki wskutek wygaśnięcia użytkowania wieczystego, przysługuje ustawowe prawo zastawu na roszczeniach użytkownika wieczystego o wynagrodzenie za wzniesione przez niego lub nabyte na własność budynki albo inne urządzenia istniejące w dniu zwrotu użytkowanej nieruchomości.
