Tak naprawdę wyjątkowość dziedziczenia gospodarstw rolnych wynika ze starego systemu prawnego, który obowiązywał jeszcze przed zmianą ustrojową w naszym kraju. Ówczesny ustawodawca dążył, aby wszelkie gospodarstwa położone w granicach naszego terytorium były dziedziczne wyłącznie przez rolników. Zmiana ustroju politycznego oraz nowelizacja prawie wszystkich aktów prawnych doprowadziły do wprowadzenia zupełnie nowych zasad dziedziczenia, jednak dziedziczenie gospodarstw rolnych pozostaje w niektórych sytuacjach nada wyjątkową regulacją prawną.
Kodeks cywilny z 1964 r. uzależnił dziedziczenie gospodarstwa rolnego od szczegółowo określonych warunków, które powinni spełniać spadkobiercy. Jeśli ktoś ich nie spełniał, nie mógł dziedziczyć gospodarstwa, chociaż był powołany do spadku na podstawie przepisów ogólnych prawa spadkowego. Zupełnie inne reguły obowiązują obecnie.
Zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 5 września 2007 r. (sygn. akt P 21/06), podstawową datą dla określenia zasad rządzących dziedziczeniem gospodarstw rolnych jest dzień 14 lutego 2001 r. Jeżeli spadek otworzył się po tej dacie, a zatem jeżeli spadkodawca, który pozostawił po sobie gospodarstwo zmarł po tej dacie, zastosowanie znajdą ogólne reguły dziedziczenia. Jeżeli jednak, spadkodawca zmarł przed tą datą zastosowanie znajdą przepisy obowiązujące sprzed tego dnia. Problemem okazuje się niestety częste nowelizowanie Kodeksu cywilnego, szczególnie w zakresie dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Skupmy się zatem na przepisach obowiązujących w okresie od 1991 do 2001 r. W praktyce bowiem są to najczęściej jeszcze spotykane sprawy spadkowe w tym zakresie.
Spadkobiercy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku:
- stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej albo
- mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, albo
- są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo
- są trwale niezdolni do pracy.
Jak wskazuje Sąd Najwyższy, pracą wykonywaną bezpośrednio przy produkcji rolnej w rozumieniu powyższego przepisu jest praca związana z ziemią jako podstawowym środkiem produkcji, a zatrudniona bezpośrednio przy produkcji rolnej jest każda osoba, której praca ma bezpośredni związek z zadaniami wytwórczymi konkretnego gospodarstwa rolnego. Rolnikiem w rozumieniu ustawy z 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych jest osoba, która legitymowała się kwalifikacjami rolniczymi o charakterze praktycznym bądź teoretycznym, względnie osobiście lub przy pomocy członków rodziny (pozostających z nią we wspólności domowej) prowadziła indywidualne gospodarstwo rolne, z tym nawet zastrzeżeniem, że praca w tym gospodarstwie nie musiała stanowić dla niej stałego zatrudnienia i wyłącznego źródła utrzymania. Brak wykonywania bieżących czynności w obejściu i przy inwentarzu nie wyłącza przesłanki dziedziczenia gospodarstwa rolnego w postaci stałej pracy w gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej. Pojęcie stałej pracy przy produkcji rolnej obejmuje bowiem każdą pracę wykonywaną w gospodarstwie rolnym w ramach rodzinnego podziału czynności. Praca ta nie musiała być też ani jedynym, ani głównym źródłem utrzymania spadkobiercy. Przesłanka ta była więc spełniona jeżeli spadkobierca stale tj. od szeregu lat w tym w chwili otwarcia spadku, gdy tylko zachodziła taka potrzeba gospodarcza, wykonywał sukcesywnie czynności przy pracach polowych w spadkowym gospodarstwie rolnym (por. wyrok SN z 15.06.2010 r. sygn. akt II CSK 37/10).
Wnuki spadkodawcy niekiedy także mogą dojść do dziedziczenia. Ma to miejsce, gdy w chwili otwarcia spadku odpowiadają powyższym warunkom oraz, gdy ich ojciec lub matka nie mogą gospodarstwa dziedziczyć dla braku tych warunków.
Jeżeli ani małżonek spadkodawcy, ani żaden z jego krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy nie odpowiada warunkom przewidzianym dla dziedziczenia gospodarstwa rolnego albo jeżeli uprawnionymi do dziedziczenia są wyłącznie osoby, które w chwili otwarcia spadku są trwale niezdolne do pracy, gospodarstwo dziedziczą spadkobiercy na zasadach ogólnych.
