Zgodnie z treścią art. 3583 Kodeksu cywilnego, za niedozwolone klauzule umowne uważa się w szczególności, takie postanowienia umowne, które:
• Wyłączają lub ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za szkody na osobie,
• Wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania,
• Wyłączają lub istotnie ograniczają potrącenie wierzytelności konsumenta z wierzytelnością drugiej strony,
• Przewidują postanowienia, z którymi konsument nie miał możliwości zapoznać się przed zawarciem umowy,
• Zezwalają kontrahentowi konsumenta na przeniesienie praw i przekazanie obowiązków wynikających z umowy bez zgody konsumenta,
• Uzależniają zawarcie umowy od przyrzeczenia przez konsumenta zawierania w przyszłości dalszych umów podobnego rodzaju,
• Uzależniają zawarcie, treść lub wykonanie umowy od zawarcia innej umowy, niemającej bezpośredniego związku z umową zawierającą oceniane postanowienie,
• Uzależniają spełnienie świadczenia od okoliczności zależnych tylko od woli kontrahenta konsumenta,
• Przyznają kontrahentowi konsumenta uprawnienia do dokonywania wiążącej interpretacji umowy,
• Uprawniają kontrahenta konsumenta do jednostronnej zmiany umowy bez ważnej przyczyny wskazanej w tej umowie,
• Przyznają tylko kontrahentowi konsumenta uprawnienie do stwierdzania zgodności świadczenia z umową,
• Wyłączają obowiązek zwrotu konsumentowi uiszczonej zapłaty za świadczenie niespełnione w całości lub części, jeżeli konsument zrezygnuje z zawarcia umowy lub jej wykonania,
• Przewidują utratę prawa żądania zwrotu świadczenia konsumenta spełnionego wcześniej niż świadczenie kontrahenta, gdy strony wypowiadają, rozwiązują lub odstępują od umowy,
• Pozbawiają wyłącznie konsumenta uprawnienia do rozwiązania umowy, odstąpienia od niej lub jej wypowiedzenia,
• Zastrzegają dla kontrahenta konsumenta uprawnienie wypowiedzenia umowy zawartej na czas nieoznaczony, bez wskazania ważnych przyczyn i stosownego terminu wypowiedzenia,
• Nakładają wyłącznie na konsumenta obowiązek zapłaty ustalonej sumy na wypadek rezygnacji z zawarcia lub wykonania umowy,
• Nakładają na konsumenta, który nie wykonał zobowiązania lub odstąpił od umowy, obowiązek zapłaty rażąco wygórowanej kary umownej lub odstępnego,
• Stanowią, że umowa zawarta na czas oznaczony ulega przedłużeniu, o ile konsument, dla którego zastrzeżono rażąco krótki termin, nie złoży przeciwnego oświadczenia,
• Przewidują wyłącznie dla kontrahenta konsumenta jednostronne uprawnienie do zmiany, bez ważnych przyczyn, istotnych cech świadczenia,
• Przewidują uprawnienie kontrahenta konsumenta do określenia lub podwyższenia ceny lub wynagrodzenia po zawarciu umowy bez przyznania konsumentowi prawa odstąpienia od umowy,
• Uzależniają odpowiedzialność kontrahenta konsumenta od wykonania zobowiązań przez osoby, za pośrednictwem, których kontrahent konsumenta zawiera umowę lub przy których pomocy wykonuje swoje zobowiązanie, albo uzależniają tę odpowiedzialność od spełnienia przez konsumenta nadmiernie uciążliwych formalności,
• Przewidują obowiązek wykonania zobowiązania przez konsumenta mimo niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez jego kontrahenta,
• Wyłączają jurysdykcję sądów polskich lub poddają sprawę pod rozstrzygnięcie sądu polubownego polskiego lub zagranicznego albo innego organu, a także narzucają rozpoznanie sprawy przez sąd, który wedle ustawy nie jest miejscowo właściwy.
Zgodnie z treścią art. 3851 Kodeksu cywilnego, postanowienia umowy zawierane z klientem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Wyłączenia powyższe nie dotyczą postanowień, które określają główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny. Nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta. Ciężar dowodu, że postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie, spoczywa na tym, kto się na to powołuje.
Powyższy przepis reguluje zagadnienie niedozwolonych postanowień umownych zawartych w umowach z udziałem konsumentów. Za pomocą ujednolicenia niedozwolonych postanowień umownych, ustawodawca otwiera drogę do pozbawienia je mocy obowiązującej oraz ich wpływu na kształt praw i obowiązków wynikających z opartych na ich treści dokonanej czynności. Analizując strukturę niedozwolonych postanowień umownych należałoby kierować się kryteriami zawartymi zwłaszcza w art. 58 Kodeksu cywilnego. Otóż właśnie treść przywołanego przepisu definiuje nam treść czynność prawnej, która jest sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy. Czynność dokonana w ten sposób jest oczywiście nieważna, chyba, że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy. Nieważna jest również czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy, co do pozostałych części, chyba, że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana.Reasumując, wzorce stosowane przez przedsiębiorców w obrocie z konsumentami podlegają kontroli (według zasad ogólnych art. 58, 353 1, 388 KC) za pomocą, której należy ustalić, czy treść postanowień nie pozostaje w sprzeczności z kryteriami określonymi w art. 3851 Kodeksu cywilnego, pozostałe zaś wzorce podlegają kontroli obejmującej samą ich inkorporację. Przepis art. 3851 Kodeksu cywilnego, formułuje owe niedozwolone postanowienia nie tylko w odniesieniu do samej umowy, ale także należy je uwzględniać przy analizowaniu postanowień wprowadzanych do wzorców. Zgodnie, więc z omawianym przepisem o abuzywności postanowienia przesądza to, iż po pierwsze, kształtuje ono prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, po wtóre zaś, wskutek takiego właśnie układu praw i obowiązków dochodzi do rażącego naruszenia jego interesów. Wykluczyć należy powyższą kwalifikację w odniesieniu do głównych świadczeń stron w tym do:
• Ceny,
• Wynagrodzenia.
Jeżeli w/w elementy zostały one sformułowane jednoznacznie, to niezależnie od tego, czy znalazły się one w samej umowie czy też we wzorcu, albo też częściowo w umowie i częściowo we wzorcu, przesądzające znaczenie dla abuzywności owych postanowień ma okoliczność, że nie zostały one indywidualnie uzgodnione[1]. Zważywszy, że bezskuteczność niedozwolonych postanowień następuje ex lege, nie istnieje tu konieczność wytaczania powództwa ustalającego, jakkolwiek nic nie stoi na przeszkodzie, by w celu wyjaśnienia ewentualnych kontrowersji i uniknięcia w przyszłości sporów, jedna ze stron skorzystała z możliwości, jaką stwarza art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego. Istnieje możliwość abstrakcyjnej kontroli wzorca, bez względu na to, czy był on lub jest nadal stosowany, czy też nie. Przy czym, następuje to w trybie art. 47936-47945 Kodeksu postępowania cywilnego, w tym wypadku ocenie podlegają postanowienia samego wzorca, nie zaś konkretny stosunek zobowiązaniowy[2].
[1] M. Śmigiel, Wzorce, s. 370
[2] Kodeks cywilny red. Gniewek 04.2012 wyd. 5
