Majątek po zmarłym może składać się zarówno z aktywów jak i pasywów. Oczywiście jeśli istnieją w nim wyłącznie aktywa, bądź przewyższają one pasywa, spadkobiercy są z reguły zainteresowani nabyciem spadku. Jeśli sytuacja byłaby odwrotna, tj. jeżeli pasywa byłyby wyłącznym składnikiem masy spadkowej lub przewyższałyby aktywa spadkowe, to spadkobiercy z reguły nie chcą takiego spadku przyjmować, ponieważ odpowiadaliby wówczas za wszelkie długi po zmarłym – a to oznacza ich spłatę z majątku spadkobiercy, który przyjął spadek. Oczywiście ustawodawca w takich sytuacjach przewidział, że spadkobiercy mogą spadek odrzucić lub przyjąć z ograniczoną odpowiedzialnością za długi spadkowe – tzw. przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Powyższe rozwiązania powstają jednak tylko, gdy spadkodawca już nie żyje, a sprawy spadkowe są już w toku. Jeśli nie jesteśmy zainteresowani spadkiem po bliskiej nam osobie i wiemy, że nasz pogląd w tej materii nie ulegnie zmianie zastanówmy się nad zrzeczeniem się dziedziczenia.
Zgodnie z art. 1048 KC, spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. Widzimy już na samym początku, że ustawodawca przewiduje możliwość zrzeczenia się dziedziczenia wyłącznie w stosunku do spadkobierców ustawowych, a więc takich którzy dziedziczą, gdy spadkodawca nie pozostawił testament albo też, gdy spadkobiercy testamentowi nie przyjęli spadku w ogóle, bądź pozostał jeszcze majątek podlegający dziedziczeniu ustawowemu. Tym samym spadkobierca ustawowy, który zrzekł się przez umowę z przyszłym spadkodawcą dziedziczenia po nim, może dziedziczyć po tym spadkodawcy na podstawie sporządzonego przez niego testamentu.
Pamiętajmy, że forma aktu notarialnego jest bezwzględnie wymagana przy tego typu czynności prawnej. Niezachowanie tak określonej formy szczególnej powoduje nieważność czynności prawnej polegającej na zrzeczeniu się dziedziczenia. Jednostronne oświadczenie spadkobiercy o zrzeczeniu się dziedziczenia nie ma więc znaczenia prawnego. W praktyce koszt wizyty u notariusza będzie wynosił ok. 200 zł plus 23% VAT. Doliczmy także potrzebne dla stron takiej czynności wypisy, czyli 7,38 zł z VAT za każdą stronę.
Jak podkreśla Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 21 kwietnia 2004 r. (sygn. akt III CK 353/02), należy uznać za dopuszczalne ograniczenie zrzeczenia się dziedziczenia do ułamkowej części spadku, mającemu przypaść zrzekającemu na podstawie dziedziczenia ustawowego. Nie jest jednakże dopuszczalne ograniczenie zrzeczenia się dziedziczenia do poszczególnych przedmiotów. Pamiętajmy przy tym, że przepisy dotyczące spadkobrania nie przewidują możliwości "zrzeczenia się spadku" czy udziału w nim na korzyść innej osoby, w tym także na korzyść innego spadkobiercy.
Zawarcie umowy w przedmiocie zrzeczenia się dziedziczenia nie musi oznaczać jej bezwzględnej ważności przez cały czas od momentu jej zawarcia. Zdarza się bowiem, że spadkobierca który zrzeka się spadku dojdzie po pewnym czasie do wniosku, że wolałby jednak przyszły spadek przyjąć. Ustawodawca przewidział takie sytuacje, dlatego też zgodnie z treścią art. 1050 KC, zrzeczenie się dziedziczenia może być uchylone przez umowę między tym, kto zrzekł się dziedziczenia, a tym, po kim się dziedziczenia zrzeczono. Umowa powinna być zawarta również w formie aktu notarialnego.
Na zakończenie pamiętajmy, że zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje również zstępnych zrzekającego się, chyba że umówiono się inaczej. Tym samym dzieci, wnuki, prawnuki itd. Zrzekającego się dziedziczenia są zasadniczo wyłączone od bycia spadkobiercami np. po swoim dziadku czy pradziadku. Pamiętajmy zatem, aby w umowie wyraźnie określić to, że zrzeczenie się dziedziczenia nie obejmuje naszych wstępnych. Zrzekający się oraz jego zstępni, których obejmuje zrzeczenie się dziedziczenia, zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku.
