Koszty zastępstwa procesowego, a dokładniej zasady regulujące tę materię odnaleźć możemy przede wszystkim w Kodeksie postępowania cywilnego. Oczywiście w polskim systemie prawnym istnieje szereg innych aktów prawnych regulujących kwestię kosztów profesjonalnych pełnomocników, takich jak choćby rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu, czy rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu.
Zgodnie z treścią art. 122 KPC, adwokat lub radca prawny ustanowiony z urzędu ma prawo – z wyłączeniem strony – ściągnąć sumę należną mu tytułem wynagrodzenia i zwrotu wydatków z kosztów zasądzonych na rzecz tej strony od przeciwnika. Przeciwnik nie może czynić żadnych potrąceń, z wyjątkiem kosztów nawzajem mu przyznanych od strony korzystającej z pomocy prawnej.
Na kosztach, przypadających od przeciwnika strony korzystającej z pomocy prawnej z urzędu, należności adwokata lub radcy prawnego ustanowionego według przepisów poprzedzających przysługuje pierwszeństwo przed roszczeniami osób trzecich.
Z kolei oba przytoczone wcześniej rozporządzenia w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu przewidują, że koszty nieopłaconej pomocy prawnej świadczone przez adwokata lub radcę prawnego wyznaczonego z urzędu ponoszone przez Skarb Państwa obejmują:
- opłatę w wysokości nie wyższej niż 150% stawek minimalnych za poszczególne sprawy,
- niezbędne, udokumentowane wydatki adwokata czy radcy prawnego.
Pamiętajmy jednocześnie, że wniosek o przyznanie kosztów nieopłaconej pomocy prawnej powinien zawierać oświadczenie, że opłaty nie zostały zapłacone w całości lub w części.
W omawianej kwestii szykują się już niedługo niemałe zmiany, ponieważ ustawodawca chce wprowadzić do KPC przepis pozwalający wnoszenie przez wyznaczonych z urzędu prawników zażaleń na postanowienia sądów drugiej instancji w przedmiocie zwrotów kosztów nieopłaconej pomocy prawnej. Planowana nowelizacja jest wynikiem orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości z dnia 30 października 2012 r. (sygn. akt SK 20/11), zgodnie z którym zwrot kosztów pomocy prawnej udzielonej z urzędu jest jednym z elementów wynagrodzenia za usługi wykonywane przez radcę prawnego i powinien podlegać ochronie właściwej dla praw majątkowych. W systemie prawa brak jest jednak regulacji nakazującej traktować pełnomocnika z urzędu jako stronę czy uczestnika postępowania dotyczącego kosztów nieopłaconej pomocy prawnej. Nie można jednak podważać jego interesu prawnego w dochodzeniu od Skarbu Państwa powyższych kosztów i zaskarżania rozstrzygnięć zapadłych w tym zakresie.
Kwestia dopuszczalności zaskarżenia przez pełnomocnika z urzędu postanowienia sądu dotyczącego kosztów nieopłaconej pomocy prawnej na etapie postępowania pierwszoinstancyjnego została przesądzona przez Sąd Najwyższy w uchwale z 20 maja 2011 r. ( sygn. akt III CZP 14/11). Skoro ani strona, ani uczestnik postępowania sądowego nie mają interesu prawnego w dochodzeniu od Skarbu Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu, interes prawny posiada w takiej sytuacji wyłącznie pełnomocnik ustanowiony przez sąd. Stąd też – na zasadzie analogii do sytuacji procesowej biegłego i świadka – należy pełnomocnikowi z urzędu przyznać legitymację do zaskarżania takich rozstrzygnięć.
Na chwilę obecną proponowane zmiany trafiły na pierwsze czytanie w połączonych komisjach praw człowieka, praworządności i petycji oraz praw ustawodawczych (19 marca 2013 r.).
