Zalety postępowań polubownych
Niewątpliwą zaletą polubownych metod rozwiązywania sporów są niskie koszty w porównaniu do kosztów ponoszonych w postępowaniu sądowych. W takim bowiem przypadku nie trzeba korzystać z dodatkowej pomocy prawnej ani też powoływać biegłych. Dodatkowo postępowania te pozwalają znacznie oszczędzić czas, bowiem trwają o wiele krócej niż proces sądowy. Strony mogą swobodnie wyłączyć jawność postępowania co wpływa na ich reputację (bardzo istotną w przypadku przedsiębiorców). Ponadto rozwiązywanie konfliktów w ten sposób pozwalana na dalszą współpracę kontrahentów.
Mediacja
Mediacja jest najbardziej efektywnym sposobem rozwiązywania sporów, gdyż osoby zainteresowane same decydują o jej ostatecznym wyniku, bez wkraczania na drogę sądową. Generalne zasady dotyczące mediacji regulują przepisy art. 1831 – 18315 Ustawy z dnia 17 listopada 1964r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 1964r., Nr 43, poz. 296 ze zm.). Jest ona dobrowolnym i poufnym porozumieniem stron znajdujących się w konflikcie prawnym. Jej istota polega na tym, że strony w obecności bezstronnego i neutralnego mediatora wspólnie wypracowują korzystną ugodę. Mediację prowadzi się na podstawie umowy o mediację albo postanowienia sądu kierującego strony do mediacji. Jeszcze na etapie zawierania jakiejkolwiek umowy strony mogą dołączyć do niej klauzulę mediacyjną, w której zobowiązują się, że w przypadku zaistnienia sporu skorzystają z mediacji przed skierowaniem sprawy do sądu. Umowa może być zawarta także przez wyrażenie przez stronę zgody na mediację, gdy druga strona złożyła wniosek o przeprowadzenie mediacji. W umowie o mediację strony określają w szczególności przedmiot mediacji, osobę mediatora albo sposób wyboru mediatora. Mediację prowadzi się przed wszczęciem postępowania, a za zgodą stron także w toku sprawy. Istotą mediacji jest jej dobrowolność. Każda ze stron może w każdym momencie mediację przerwać lub odmówić podpisania ugody. Nikt, nawet sąd, nie może zmusić stron do prowadzenia mediacji ani narzucić im treści ugody mediacyjnej. Stronom przysługuje prawo dobrowolnego wyboru mediatora, jeżeli oczywiście obie wyrażają zgodę na jego pomoc. Rolą mediatora jest pomóc stronom w taki sposób, aby osiągnęły najlepsze porozumienie. Mediatorem może być osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych oraz korzystająca w pełni z praw publicznych, za wyjątkiem sędziego (chyba, że w stanie spoczynku). W sprawach rodzinnych i opiekuńczych, gdy sąd kieruje strony do mediacji, mediator powinien posiadać ponadto odpowiednie kwalifikacje. Powinien on tak prowadzić mediację, aby obie strony mogły przedstawić swoje rację oraz skłaniać je do ugodowego rozstrzygnięcia sporu. Ponieważ postępowanie mediacyjne nie jest jawne ma on również obowiązek zapewnić stronom poufność oraz bezpieczne warunki rozmów oraz zachować w tajemnicy fakty, o których dowiedział się podczas posiedzeń mediacyjnych, chyba, że strony zwolnią go z tego obowiązku. Mediator nie może być też świadkiem co do faktów, o których dowiedział się w związku z prowadzeniem mediacji, chyba że strony zwolnią go z obowiązku zachowania tajemnicy mediacji. Powinna to być osoba bezstronna i neutralna oraz w żaden sposób, formalny lub nieformalny, nie związana z jedną ze stron lub mająca jakikolwiek interes w określonym sposobie rozwiązania sporu. Zainteresowane strony samodzielnie wypracowują warunki ugody mediacyjnej. Mediator ma jedynie za zadanie pomóc stronom w ustalaniu warunków ugody i później ją spisać. Otrzymuje on wynagrodzenie i zwrot wydatków związanych z prowadzonymi przez siebie działaniami, czym obciąża strony. Mediacja jest tańsza niż postępowanie sądowe a jej koszty określają strony w umowie o mediację zawartej z mediatorem. Jeżeli w postępowaniu mediacyjnym nie doszło do zawarcia ugody lub, gdy w postępowaniu tym zawarto ugodę lecz nie została ona zatwierdzona przez sąd, koszty mediacji wchodzą w skład kosztów procesu, jeżeli strony skierują sprawę na drogę sądową w terminie trzech miesięcy od dnia zakończenia mediacji lub uprawomocnienia się postanowienia o odmowie zatwierdzenia ugody. Natomiast w tych sprawach, w których strony do mediacji skierował sąd, koszty mediacji wchodzą zawsze w skład kosztów procesu. W przypadku, gdy strony do mediacji skierował sąd i doszło do zawarcia ugody przed mediatorem, koszty mediacji znoszą się wzajemnie, chyba że strony postanowią inaczej. Ponieważ postępowanie mediacyjne jest postępowaniem poufnym nie jest ono nagrywane lub filmowane a mediator niszczy w obecności stron notatki, które sporządził w trakcie prowadzenia mediacji. Strony mediacji nie mogą zaś powoływać się w toku postępowania przed sądem powszechnym albo sądem polubownym na propozycje ugodowe, propozycje wzajemnych ustępstw lub inne oświadczenia składane w postępowaniu mediacyjnym. Z przebiegu mediacji sporządza się protokół. Jeżeli strony zawarły ugodę przed mediatorem, ugodę zamieszcza się w protokole albo załącza się do niego. Niemożność podpisania ugody mediator stwierdza w protokole. Po zawarciu ugody mediator niezwłocznie składa protokół w sądzie, który byłby właściwy do rozpoznania sprawy według właściwości ogólnej lub wyłącznej. W razie skierowania przez sąd sprawy do mediacji mediator składa protokół w sądzie rozpoznającym sprawę. W takim przypadku sąd, na wniosek strony, niezwłocznie zatwierdza ugodę. Gdy podlega ona wykonaniu w drodze egzekucji, sąd zatwierdza ją poprzez nadanie klauzuli wykonalności. Sąd odmawia nadania klauzuli wykonalności albo zatwierdzenia ugody zawartej przed mediatorem, w całości lub w części, jeżeli ugoda jest sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa, a także gdy jest niezrozumiała lub zawiera sprzeczności. Co istotne, ugoda zawarta przed mediatorem, po zatwierdzeniu przez sąd, ma moc prawną ugody zawartej przed sądem i stanowi tytuł wykonawczy.
Sąd polubowny (arbitraż)
Sąd polubowny, czyli arbitraż, to sformalizowana forma rozstrzygania sporów, w której rozstrzygnięcia sporu między stronami dokonuje sędzia sądu polubownego (arbiter) lub zespół takich arbitrów, wybranych przez strony. Zagadnienia dotyczące arbitrażu regulują przepisy art. 1154-1217 Kodeksu postępowania cywilnego. W zależności od umowy sprawa może być skierowana do rozpoznania przed stały sąd polubowny lub też sąd polubowny powołany do rozstrzygnięcia poszczególnego sporu (ad hoc). Stałymi sądami polubownymi działającymi w Polsce są między innymi Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie Gospodarczej, stałe polubowne sądy konsumenckie, Sąd Arbitrażowy przy Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych Lewiatan. Pod rozstrzygnięcie sądu polubownego strony mogą poddać spory o prawa majątkowe lub spory o prawa niemajątkowe, w których możliwe jest zawarcie ugody sądowej. Wyjątek stanowią sprawy o alimenty. W przypadków sporów z zakresu prawa pracy, zapis na sąd polubowny jest dopuszczalny tylko po powstaniu sporu i musi zostać zawarty na piśmie. Poddanie sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego wymaga zgody stron wyrażonej w formie zapisu na sąd polubowny lub klauzuli zawartej w umowie. Należy w nich wskazać przedmiot sporu, czyli czego dotyczy, lub stosunek prawny, np. umowę, z którego spór wyniknął, lub może wyniknąć. Zapis na sąd arbitrażowy powinien być sporządzony na piśmie lub poprzez zamieszczenie go w wymienionych między stronami pismach lub oświadczeniach złożonych za pomocą środków porozumiewania się na odległość, które pozwalają utrwalić ich treść np. w formie telefaksu, czy poczty elektronicznej. W razie wniesienia do sądu powszechnego sprawy, której dotyczy zapis na sąd polubowny, sąd odrzuci pozew lub wniosek o wszczęcie postępowania nieprocesowego, jeżeli pozwany albo uczestnik postępowania nieprocesowego podniesie zarzut zapisu na sąd polubowny przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy, czyli np. w odpowiedzi na pozew, czy w sprzeciwie od wyroku zaocznego. Jeżeli zarzut nie zostanie zgłoszony w odpowiednim czasie, to pomimo istnienia zapisu, sprawa zostanie rozpoznana przez sąd powszechny, a nie przez sąd arbitrażowy. Przepisu tego nie stosuje się w przypadku nieważności, bezskuteczności, niewykonalności albo utraty mocy zapisu, a także niewłaściwości sądu polubownego. Warto wiedzieć, że strony mają dużą swobodę co do wyboru arbitra (arbitrów), ilości arbitrów, miejsca i trybu postępowania, zasad wyrokowania, np. mogą upoważnić sąd polubowny do rozstrzygania sporu według ogólnych zasad prawa lub zasad słuszności, ustalić, czy orzeczenia będą zapadać większością czy jednomyślnością głosów. Sąd arbitrażowy może prowadzić postępowanie dowodowe, przesłuchiwać strony, świadków i biegłych oraz odbierać od nich przyrzeczenie, uprzedzając o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań. W tym postępowaniu istnieje bowiem obowiązek wszechstronnego wyjaśnienia okoliczności sprawy. Przeciwko wyrokowi sądu polubownego można złożyć skargę o jego uchylenie, którą rozpatruje sąd powszechny. Wyrok sądu arbitrażowego lub ugoda przed nim zawarta ma taką samą moc prawną jak wyrok sądu powszechnego lub ugoda przed nim zawarta, po ich uznaniu przez sąd albo po stwierdzeniu przez sąd ich wykonalności.
