Zachowek to nic innego jak zabezpieczenie przed pokrzywdzeniem najbliższych osób spadkodawcy gdy z różnych powodów zostaną one pominięte przy dziedziczeniu. Przysługuje im w takiej sytuacji roszczenie względem spadkobierców o zapłatę ściśle określonej sumy, czyli właśnie zachowku. Tutaj powstaje częsty problem: Jak zatem taki zachowek obliczyć? Z Kodeksu Cywilnego wynika, że uprawnionym należy się połowa wartości udziału jaki przypadałby im gdyby dziedziczyli z ustawy. W przypadku osób, które są trwale niezdolne do pracy czy osób małoletnich wartość ta wzrasta i wynosi już dwie trzecie udziału. Przepis na pierwszy rzut oka wydaje się dość jasny, w praktyce jednak wyliczenie zachowku dość często stanowi nie lada wyzwanie. Można podzielić je na etapy. Pierwszą czynnością jaką należy wykonać jest wyliczenie udziału, kóry przypadałby uprawnionemu w przypadku dziedziczenia ustawowego czyli jeśli nie byłoby testamentu, następnie zaś ustalenie tak zwanej czystej wartości spadku. Przy ustalaniu udziału spadkowego uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, w przeciwieństwie do spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia (w drodze umowy z spadkodawcą) lub zostali skutecznie wydziedziczeni. Określając wspomnianą podstawę czyli tzw. czystą wartość spadku należy wziąć pod uwagę tylko aktywa spadkowe (czyli pomniejszone o ewentualne dlugi spadkowe), nie uwzględnia się też zapisów zwykłych i poleceń. Natomiast darowizny i od niedawna zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę podlegają zaliczeniu na czystą wartość spadku. Oznacza to nic innego jak to, iż wartość spadku powiększa się o wartość darowizn, które poczynił spadkodawca jeszcze za swojego życia. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. Jeśli zaś chodzi o zapis windykacyjny to wartość przedmiotu oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili ustalania zachowku. Dopiero uzyskana w ten sposób wartość stanowi podstawę naszego zachowku, który obliczamy zgodnie z wyżej wymienionym przepisem czyli mnożymy razy odpowiedni do sytuacji ułamek. Uzyskany iloczyn stanowi wysokość zachowku.
Nie wszystkie jednak darowizny ulegają takiemu doliczeniu. Zgodnie z przepisami, wyjątkami takimi są: drobne darowizny, zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach oraz darowizny dokonane przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku (czyli śmierci spadkodawcy) na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się też do spadku, darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego. Podobna sytuacja ma miejsce w stosunku do małżonka, mianowicie przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.
Powinno się pamiętać, że darowiznę uczynioną przez spadkodawcę uprawnionemu do zachowku zalicza się na należny mu zachowek, tak samo jak ewentualny zapis w testamencie. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy zalicza się na należny mu zachowek także darowiznę uczynioną przez spadkodawcę wstępnemu uprawnionego. Ma to na celu ochronę spadkobierców i wykluczenie między innymi takiej sytuacji, kiedy osoba otrzymuje znaczną darowiznę za życia spadkodawcy a potem żąda jeszcze zachowku. Warto zwrócić uwagę, że za darowiznę uważa się nie tylko rzeczy. W przypadku zstępnych poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku również zaliczają się na należny im zachowek.
Należy spostrzec, że zgodnie z art. 1007 Kodeksu Cywilnego, roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu. Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku. Mamy więc tylko 5 lat na dochodzenie swoich praw z tytułu zachowku.
