Tzw. świadczenie nienależne świadczenie jest szczególnym rodzajem bezpodstawnego wzbogacenia. Instytucja ta jest uregulowana w przepisach art. 410-413 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964r., Nr 16, poz. 93 ze zm.) ale występuje powszechnie w różnych dziedzinach prawa.
Brak zobowiązania
Nienależne świadczenie występuje wówczas, gdy strona, która spełniła to świadczenie nie była w ogóle do niego zobowiązana lub nie była zobowiązana względem osoby, której to świadczyła. Przykładem takich nienależnych świadczeń jest nadpłata podatku, spełnienie świadczenia w celu umorzenia nieistniejącego długu, dostarczenie towaru pod zły adres, podwójna zapłata, wypłata odszkodowania na rzecz rzekomo poszkodowanego, który następnie okazał się sprawcą szkody, czy też pobranie przez bezrobotnego zasiłku, w sytuacji gdy znalazł on już zatrudnienie.
Brak podstawy świadczenia i nieosiągnięcie zamierzonego celu
Z nienależnym świadczeniem mamy do czynienia także wówczas, gdy podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty. Brak podstawy świadczenia może mieć miejsce, np. w sytuacji, gdy ktoś uchylił się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia woli lub odwołał darowiznę. Z kolei zamierzony cel świadczenia nie jest osiągnięty, gdy nastąpiło świadczenie na rzecz przyszłej umowy, która nie została zawarta.
Nieważność czynności prawnej
Nienależne świadczenie ma miejsce również wtedy, gdy czynność prawna zobowiązująca do spełnienia świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia. W tym przypadku nie ma znaczenia, z jakiego powodu czynność jest nieważna, może być to sprzeczność z ustawą, zasadami współżycia społecznego czy niezachowanie określonej formy. Takim przykładem może być zawarcie umowy o przeniesienie własności nieruchomości w zwykłej formie pisemnej i wręczenie zadatku przez jedną ze stron. Taka umowa jest nieważna a strona, która wręczyła zadatek może domagać się jego zwrotu.
Zwrot korzyści
Wzbogacony jest zobowiązany do wydania korzyści w naturze a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości.
Kiedy nie można żądać zwrotu świadczenia?
W pewnych ściśle określonych przypadkach nie można żądać zwrotu świadczenia. Należą do nich następujące sytuacje:
– spełniający świadczenie wiedział, że nie był do zobowiązany do jego spełnienia, chyba że świadczenie nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu, w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej,
– spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego, czyli jest zgodne z obowiązującymi normami etycznymi, moralnymi i społecznymi,
– świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu,
– świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna,
– świadczenie zostało spełnione z gry lub zakładu, chyba że gra lub zakład były zakazane albo nierzetelne.
Przepadek świadczenia na rzecz Skarbu Państwa
W przypadku, gdy świadczenie zostało świadomie spełnione w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym sąd może orzec przepadek tego świadczenia na rzecz Skarbu Państwa. Jeżeli przedmiot świadczenia został zużyty lub utracony, przepadkowi może ulec jego wartość.
