Spis treści
Zgodnie z art. 82 kodeksu cywilnego, nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych. Złożenie oświadczenia woli w stanie, jaki został określony w art. 82 kodeksu cywilnego skutkuje jego nieważnością bez potrzeby wykazywania jakichkolwiek dalszych okoliczności. Nie ma żadnego znaczenia w takim przypadku, czy druga strona czynności prawnej – np. przy podpisywaniu umowy – była świadoma stanu osoby składającej oświadczenie woli. Jak wynika z uzasadnienia uchwały Sądu Najwyższego z dnia 7 sierpnia 1990 r., na nieważność bezwzględną czynności prawnej może się powołać każda osoba zainteresowana. Legitymowanym w takich sprawach jest każdy zainteresowany w ustaleniu tej nieważności bez względu na to, czy zainteresowanymi w takim ustaleniu są w tym samym stopniu również inne osoby.
Stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji
Obowiązujące przepisy nie charakteryzują możliwych przyczyn wyłączenia swobody. To orzecznictwo ukształtowało jednoznaczny pogląd, zgodnie z którym jest dotknięta brakiem świadomości ani swobody czynność zdziałana ze względu na trudną sytuację ekonomiczną. Należy bowiem wskazać, że przyczyna wyłączająca swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli musi być umiejscowiona w samym podmiocie składającym oświadczenie woli, a nie w pewnej sytuacji zewnętrznej, w jakiej osoba ta została postawiona. Należy tutaj przytoczyć wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 lipca 1974 r., (sygn. akt III CRN 119/74), zgodnie z którym zawarcie przez stronę niekorzystnej dla niej umowy z powodu trudnej sytuacji ekonomicznej, w jakiej strona ta się znajduje, nie powoduje samo przez się nieważności jej oświadczenia woli w rozumieniu art. 82 k.c. Jako przykład wyłączenia świadomości i swobody najłatwiej podać stan hipnozy. W takiej sytuacji zachowanie osoby poddanej hipnozie jest bowiem sterowane przez osobę, która ją wprowadziła w taki właśnie stan.
Choroby psychiczne, a dokonanie czynności prawnej
Wymienione w zacytowanym powyżej przepisie z art. 82 kodeksu cywilnego stany muszą występować w chwili składania oświadczenia woli. Oznacza to zatem, że samo wykazanie, że osoba, która złożyła oświadczenie woli była dotknięta np. chorobą psychiczną nie wystarcza dla uznania jego oświadczenia woli za nieważne. Jak wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 4 kwietnia 1985 r. (sygn. akt II CZ 41/85), fakt korzystania przez pozwanego ze zwolnienia lekarskiego w dniu zawarcia ugody sam przez się nie jest równoznaczny z przytoczeniem podstawy z art. 82 k.c., w postaci stanu wyłączającego świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dla oceny stanu świadomości pozwanego w momencie zawierania ugody nie bez znaczenia jest fakt, że korzystał on z pomocy adwokata.
W przedmiotowej sprawie pozwany wskazując właśnie na przepis art. 82 kodeksu cywilnego podniósł, że w dniu, w którym podpisał ugodę, korzystał ze zwolnienia lekarskiego, czuł się wyjątkowo źle, dolegały mu zawroty głowy oraz duszności, wskutek czego był bliski omdlenia. Z uwagi na taki stan zdrowia oraz namowy ze strony sądu podjął decyzję o podpisaniu ugody, która zdaniem powoda była sprzeczna z prawem i zasadami współżycia społecznego. Niemniej jednak, sąd zauważył, że w protokole rozprawy nie było jakiejkolwiek wzmianki o tym, aby pozwany (względnie jego pełnomocnik) składali wniosek o odroczenie względnie przerwanie rozprawy z powodu jego złego. Zatem fakt korzystania przez pozwanego ze zwolnienia lekarskiego sam przez się nie jest zaś równoznaczny z przytoczeniem podstawy z art. 82 k.c. w postaci stanu wyłączającego świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Co więcej, sąd wskazał, że jest oczywiste, że gdyby pozwany istotnie nie mógł świadomie i swobodnie podjąć decyzji, to jego pełnomocnik podjąłby stosowne czynności. Takie działania nie zostały podjęte. W rezultacie, przyczyny wskazane przez pozwanego nie mogą, w myśl przepisów prawa cywilnego, powodować nieważności ugody.
Powództwo o stwierdzenie nieważności czynności prawnej
W opisanych powyżej sytuacjach należy wystąpić z powództwem do sądu o stwierdzenie nieważności czynności prawnej. Należy pamiętać, że jeśli chodzi o zaburzenia czynności psychicznych osoby zawierającej umowę w stanie wyłączającym świadome oraz swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, to osoba, która złożyła w takim stanie oświadczenie woli badana będzie na dzień złożenia tego oświadczenia woli. W trakcie postępowania sądowego, niezbędne będzie sporządzenie opinii przez biegłego psychiatrę.
Podstawa prawna:
art. 82 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 nr 16 poz. 93)
