Odszkodowanie i zadośćuczynienie nie może łącznie przekraczać kwoty 25 tys. zł. Według sądu pytającego kwestionowany artykuł ustawy w zakresie, w jakim osobom represjonowanym z powodu działalności mającej miejsce po 31 grudnia 1956 r. ogranicza możliwość dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia tylko do jednej podstawy spośród wymienionych w art. 8 ust.1 nasuwa wątpliwości, co do zgodności z podstawowymi zasadami konstytucyjnymi. U osób wielokrotnie represjonowanych, które doznały szkód i krzywd w rozmiarach przekraczających wartość 25 tys. zł. może powstać przekonanie, że ustawodawca nie realizuje m.in. zasady sprawiedliwości społecznej, a także prawa do sądowego dochodzenia naruszenia praw i wolności.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że:
1. art. 8 ust. 1a ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego dodany ustawą z dnia 19 września 2007 r. o zmianie ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego jest niezgodny z art. 64 ust. 2 w związku z art. 32 ust. 1 i art. 2 oraz z art. 41 ust. 5 w związku z art. 77 ust. 1 i art. 31 ust. 3 konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 31 ust. 1 i 2, a także z art. 77 ust. 2 konstytucji.
2. art. 8 ust. 1d ustawy z 23 lutego 1991 r. powyższej ustawy dodany ustawą z 19 września 2007 r. jest niezgodny z art. 41 ust. 5 konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 2, art. 31, art. 32 ust. 1, art. 64 ust. 2 i art. 77 konstytucji. Ograniczenie możliwości dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia przez osoby represjonowane jest niezgodne z konstytucją.
Zakwestionowane przez sąd pytający przepisy wprowadzają ograniczenia w zakresie możliwości dochodzenia odszkodowania za poniesioną szkodę i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę wynikłe z wykonania orzeczenia, którego nieważność została stwierdzona przez sąd w oparciu o art. 1 ustawy lutowej albo wykonania decyzji o internowaniu w związku z wprowadzeniem 13 grudnia 1981 r. w Polsce stanu wojennego. Art. 8 ust. 1a ustawy lutowej wprowadza ograniczenie 25.000 zł jako maksymalnej łącznej kwoty odszkodowania za poniesioną szkodę i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę wynikłe z uchylenia orzeczeń albo decyzji, o których mowa w art. 8 ust. 1 ustawy lutowej. Ograniczenie to nie ma zastosowania w przypadku, gdy osoba ubiegająca się o odszkodowanie lub zadośćuczynienie była represjonowana z powodu działalności mającej miejsce przed dniem 31 grudnia 1956 r. oraz w przypadku w którym w wyniku wykonania orzeczeń albo decyzji, o których mowa w art. 8 ust. 1 ustawy lutowej, osoba poszkodowana poniosła śmierć. W takich więc wypadkach szkoda podlega naprawieniu bez ograniczenia kwotowego, a zadośćuczynienie nie ma górnej granicy.
Z kolei art. 8 ust. 1d ustawy lutowej ogranicza możliwość dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia w ten sposób, że uzyskanie odszkodowania i zadośćuczynienia jest możliwe w oparciu o tylko jeden tytuł spośród wymienionych w art. 8 ust. 1 ustawy lutowej. W konsekwencji uzyskanie odszkodowania lub zadośćuczynienia z tytułu szkody lub krzywdy, powstałej na skutek wykonania orzeczenia, którego nieważność stwierdzono, wyklucza możliwość uzyskania odszkodowania lub zadośćuczynienia z tytułu wykonania decyzji o internowaniu w związku z wprowadzeniem w Polsce stanu wojennego.
Trybunał Konstytucyjny zbadał zgodność art. 8 ust. 1a ustawy lutowej z art. 64 ust. 2 konstytucji. Trybunał stwierdził, że zaskarżony przepis art. 8 ust. 1a ustawy lutowej widziany łącznie z art. 8 ust. 1b tej ustawy różnicuje prawo do odszkodowania lub zadośćuczynienia w zależności od tego, czy osoba ubiegająca się o odszkodowanie lub zadośćuczynienie była represjonowana przed czy po 31 grudnia 1956 r. W sytuacji, gdy represje miały miejsce po 31 grudnia 1956 r. zastosowanie znajduje ograniczenie zawarte w kwestionowanym przepisie art. 8 ust. 1a ustawy lutowej – odszkodowanie i zadośćuczynienie nie może przekroczyć 25.000 zł. Zróżnicowanie to dotyczy podmiotów mających wspólną cechę istotną – osób, które były represjonowane za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego i które zostały w związku z tą działalnością pozbawione wolności. Wprowadzenie takiego zróżnicowania samo w sobie nie może przesądzać o niezgodności art. 8 ust. 1a ustawy lutowej z art. 64 ust. 2 konstytucji. Trybunał nie znalazł jednak kryterium, które pozostawałoby w racjonalnym związku z celem i treścią tej ustawy. Ustawodawca w 2007 r. nie musiał uchwalać nowelizacji ustawy lutowej. Jednakże, jeśli tak się stało, uzasadniając rozszerzenie czasowe stosowania ustawy lutowej względami sprawiedliwości społecznej, to powinien on zadbać, żeby wprowadzone do ustawy przepisy zapewniały faktyczną możliwość realizacji celu ustawy.
Interesem, któremu kontrolowane w sprawie zróżnicowanie miało służyć była potrzeba ochrony równowagi budżetowej. Trybunał podkreślił jednak, że ustawodawca nie uzasadnił – pomimo wskazania w projekcie przyczyn czasowego rozszerzenia zastosowania ustawy lutowej – dlaczego wprowadzenie ograniczenia możliwości dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia obejmuje tylko osoby represjonowane po 31 grudnia 1956 r. Według Trybunału odszkodowanie za szkodę materialną lub niematerialną za bezprawne pozbawienie wolności powinno mieć zawsze charakter zindywidualizowany – jest rolą sądu, a nie ustawodawcy, określenie jego wysokości w zależności od wielkości poniesionej szkody. Sądy mają wystarczające instrumenty, aby dokonać takiej oceny.
Artykuł 8 ust. 1a ustawy lutowej wprowadza ustawowe ograniczenie prawa do pełnego odszkodowania za bezprawne pozbawienie wolności. Trybunał uznał, że wprowadzenie ograniczenia tego prawa jest na gruncie art. 41 ust. 5 konstytucji dopuszczalne. Ograniczenie to podlega jednak, ze względu na charakter chronionego dobra szczególnie restrykcyjnej kontroli. Ustawodawca powinien – z perspektywy art. 31 ust. 3 konstytucji – przedstawić konkretne powody czyniące koniecznym ustawowe ograniczenie tego prawa. Ustawodawca jako uzasadnienie ograniczenia zawartego w art. 8 ust. 1a ustawy lutowej wskazał na konieczność zachowania równowagi budżetowej państwa. Jest ona niewątpliwie wartością chronioną konstytucyjnie – od niej zależy zdolność państwa do działania i rozwiązywania jego różnorodnych interesów.
Trybunał rozważył, czy – ze względu na konieczność zachowania równowagi budżetowej państwa – ograniczenie prawa do pełnego odszkodowania, zawarte w art. 8 ust. 1a ustawy lutowej nie prowadzi do nadmiernej ingerencji w to prawo. Trybunał zbadał, czy w rozstrzyganej sprawie spełnione są wymogi art. 31 ust. 3 konstytucji. Zważywszy na wartość chronionego dobra na gruncie art. 41 konstytucji – wolność osobistą – Trybunał uznał, że konieczność zachowania równowagi budżetowej nie może być źródłem sztywnego, kwotowego ograniczenia odpowiedzialności odszkodowawczej państwa na poziomie ustawy za bezprawne pozbawienie wolności. Trybunał uwypuklił, że ustawodawca nie uzasadnił prawidłowo konieczności wprowadzenia ograniczenia. Przedstawione zagrożenie dla równowagi budżetowej państwa miało bowiem charakter hipotetyczny. Analiza danych statystycznych uzyskanych z Ministerstwa Sprawiedliwości doprowadziła Trybunał do wniosku, że ustawa lutowa, nawet gdyby nie zawierała ograniczenia wskazanego w art. 8 ust.1a, nie stanowiłaby zagrożenia dla budżetu państwa.
Trybunał stwierdził, że niedopuszczalne jest ograniczanie prawa do odszkodowania za bezprawne pozbawienie wolności za pomocą sztywno określonej na poziomie ustawowym maksymalnej kwoty odszkodowania i zadośćuczynienia z powołaniem się na nieopisane precyzyjnie zagrożenie dla równowagi budżetowej państwa. Jest rolą sądu, a nie ustawodawcy wyznaczenie – w okolicznościach konkretnej sprawy – wysokości odszkodowania i zadośćuczynienia za bezprawne pozbawienie wolności przez państwo. Zdaniem Trybunału powołanie się przez ustawodawcę na zagrożenie dla równowagi budżetowej państwa przy ograniczaniu praw i wolności chronionych w rozdziale II konstytucji, a szczególnie wolności osobistej, jest dopuszczalne przy uchwalaniu nowych przepisów tylko w wyjątkowych przypadkach i pod warunkiem rozważenia przez ustawodawcę precyzyjnych wyliczeń, potwierdzających realność zagrożenia dla równowagi budżetowej państwa.
Trybunał stwierdził ponadto – odnośnie art. 8 ust. 1 d ustawy lutowej, że przepis ten zamyka drogę sądową do uzyskania odszkodowania za bezprawne pozbawienie wolności. Każde z postępowań, które może być oparte o jeden z wymienionych w art. 8 ust. 1 i art. 11 ust. 1 i ust. 2 ustawy lutowej tytułów traktować należy jako konstytucyjnie autonomiczną sprawę sądową – dochodzenie odszkodowania lub zadośćuczynienia na podstawie każdego z tytułów dotyczy innego zdarzenia i innej wyrządzonej na skutek tego zdarzenia szkody lub krzywdy. Zdaniem Trybunału dla każdej z tego rodzaju spraw powinna być dostępna droga sądowa i w konsekwencji możliwe zasądzenie odszkodowania za bezprawne pozbawienie wolności.
Trybunał podkreślił również, że ustawodawca w żaden sposób nie uzasadnił zamknięcia drogi sądowej na gruncie art. 8 ust. 1d ustawy lutowej. Przepisu tego nie było w pierwotnym projekcie nowelizacji ustawy lutowej i został dodany na etapie prac sejmowych. Założywszy, że ustawodawca kierował się względami ochrony równowagi budżetowej państwa, Trybunał stwierdził, że nie jest to wartość uzasadniająca zamykanie drogi sądowej dla autonomicznych spraw odszkodowawczych w związku z bezprawnym pozbawieniem wolności. Jeżeli ustawodawca przewidział w ustawie różny tytuły, na których może być oparte odszkodowanie lub zadośćuczynienie za szkodę lub krzywdę wyrządzoną na skutek bezprawnego pozbawienia wolności w związku z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, to powinien był dopuścić możliwość uzyskania odszkodowania lub zadośćuczynienia w oparciu o każdy z wymienionych w ustawie tytułów.
